ХІ-ХV ғасырлардағы Русьтегі ағарту ісі және ғылым мен білім

Қоғамдық ой

Әулие Борис пен Глеб бейнеленген икона

Кінәздің, әрбір ірі каланың жылнамасы болды, оған өтіп жатқан оқиғалар жазылды. Кінәздер бір-бірімен жиі жауласатын, ал кінәз жылнамашылары өз кінәзін ақтауға, оның қарсыласын қаралауға тырысты. Кейбір жылнамашылар өз жазбалары дәлелді болуы үшін кінәз мұрағатындағы нақты

көшірмелерін дерек ретінде келтіріп отырды. Бұрынғы қысқа хабарлардың орнына (кейде жылына бір жол) енді жылнамашылар көбіне оқиғалардың күн сайынғы желісін сипаттай отырып, шайқастар, дипломатиялық келіссөздер туралы егжей-тегжейлі есептер жазды. Алайда ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы жылнамашылар өз уақыты мүддесінен асып кете алмады, кейде әділетсіз, өзімшіл болды. Соған қарамастан жылнамалар біз үшін аса маңызды тарихи дерек болып табылады. Біріншіден, оқиғалар мен тарихи қайраткерлер туралы хабарлайды, екіншіден, жылнамалар сол кездегі коғамдық ойды білдіреді. Авторлары кінәздерді тамаша адамдар етіп көрсететін кінәздік тұрғыдан жазылған жылнамалар да бар. Боярлар тұрғысынан жазылған жылнамаларда боярлар Думасымен есептеспейтін кінәздер датталады. Қала халқы мүддесі тұрғысынан жазылған жылнамалар да кездеседі. Шіркеу қызметкерлері жылнама жазғанда барлық тарихи оқиғалардың «құдайдың құдіретіне» байланыстырды. Осы идея барлық ортағасырлық жылнамаларға тән. Қарапайым халықтың мүддесін көздейтін сөзді біз жылнама беттерінен өте сирек кездестіреміз. Владимирдегі 1192 жылғы өрт туралы жазу міне осындай: «қаланың жартысы жанып кетті, өртке ұшырап, аш-жалаңаш және баспанасыз қалған адамдарды дәулеттілер малай етіп алды». Жылнамашы мұндай құлдыққа салуға қарсы шығады. XII ғасырдың аяғында Новгород кінәзіне жазған жалбарынуында Даниил Заточник қызмет дәрежесі төмен адамның үмітін білдіреді. «Даниил Заточниктің сөзі» үлкен шеберлікпен құрастырылған даналық сөздерден тұрады. Кінәз билігі туралы ол жаксы лебіз білдіреді. «Емен тамырының көптігімен күшті, сол сияқты біздің каламыз сенің басқаруыңмен күшті». Өзі жөнінде ол: «Киімім жұпыны болғанымен, ақылға баймын, қиялым көкте қыранша қалықтайды» дейді. Өзінің көп оқып, көп білетіндігін Даниил Заточник былайша түсіндіреді: «Мен, кінәз, теңіздің арғы жағасында болғаным жоқ, философтардан (профессорлардан) дәріс алғаным жоқ, бірақ әр гүлге қонып, ұясын балға толтыратын ара сияқты, мен де көптеген кітаптардан сөз бен даналық нәрін жинадым».

Поэзия

1185 жылы Киевте белгісіз автор жазған «Игорь жорығы туралы жыр» - Ежелгі Русьтегі ең елеулі поэзиялық шығарма. Бұл поэманың шығу жағдайы мынадай: XII ғасырдың 80-жылдарында қыпшақ хандары Руське кысымын күшейте түседі. Жаудан бірлесе қорғанудың қалыптасқан жүйесі болатын, бірақ кінәз Игорь Святославович Северский қыпшақтарға қарсы шабуылға тек өзінің әскерімен ғана шығады. Қоншақ хан Игорьдің қолын талқандап, жойып жібереді. Сөйтіп қорғаныс шебі үзіледі де, Қоншақ өзінің жер қайысқан қалың қолын тура Киевке қарай бастайды. Киев кінәздері барлық орыс күштерін жинап, Қоншаққа қарсы шығады. Бірақ шешуші сәтте бір кінәз қорқақтық көрсетіп, өз әскерін кері шегіндіріп әкетеді. Міне, осы жерде поэманың талантты әрі кемеңгер авторы өзара қырқысу мен кінәздік қатыгездікті ашу-ызамен әшкерелейді. Осы қырқысуларды бастаған ескі кінәздерді еске түсіреді, патриот кінәз Владимир Мономахтың игілікті істерін ойға алады және қыпшақтар өртеген, талаған жердің қайғылы жағдайын суреттей келіп, кінәздерді бірліққе шақырады. «Игорь жорығы туралы жыр» поэтикалық тілмен жазылған. Мұндағы «Ярославнаның жоқтауы» (Ефросинья Ярославна ханым, Игорьдің әйелі) ерекше сезім иіріміне толы болып шыққан. Ханым Путивль қаласындағы биік бекініс қабырғасының үстінде тұр, алдында көсіліп жатқан кең дала, сол даланың бір шетінде кінәз Игорь тұтқында зар болуда. Ярославна ескен желге, ағып жатқан өзенге, нұрын төққен күнге жаралы кінәзге жар бола көріңдер, туған жерге аман-есен оралта көріңдер деп жалбарынады. Жоқтау бастан-аяқ халық поэзиясының үн-ырғағына толы, автор табиғат көріністерін мол пайдаланады, оған рух береді. Пүт құдайларын тірілтеді. Готтармен күрес туралы ежелгі славян эпосын, Всеслав Полоцкий туралы дастандарды және жыршы Боянның «ескі толғауын» пайдаланады. Автордың ұнамды кейіпкері - қияға ұшатын қыран құс - сұңкар. Автордың өзі де сұңқар сияқты көкке самғап, Русь пен Қыпшақ даласының суретін жасайды. Отанды қорғауға шақырған бұл патриоттық дастан қуатты қоңырау үніндей күмбірлейді. XII ғасырдың басында бұрынғы және кешегі өткен орыс батырларының ерлік істерін жырлаған ондаған дастандар болды. Моңғол-татар шапқыншылығынан аз бұрын Владимир-Суздаль Русінде кінәздер кырқысуларына қарсы бағытталған тамаша поэма жазылды. Ол «Орыс жерінің опат болуы туралы сөз» («опат болу» - кінәз- дердің қанды ұрыс-жанжалдары) деп аталады. Автор дастанда сол кездегі орыс жерін шын жүректен, асқан сүйіспеншілікпен суреттейді.