Хажы-мұрат

ХАЖЫ-МҰРАТ (шамамен 1799, қазіргі РФ, Дағыстан — 5.5.1852, қазіргі Әзірбайжан Республикасы, Шека қ-ның маңы) — Дағыстан мен Шешенстан халықтарының ұлт-азаттық қозғалысы басшыларының бірі. Ресей отаршылдары мен патшаға қызмет еткен жергілікті шонжарларға қарсы бағытталған бұл күрес діни бағытта — ғазауат қозғалысы аясында өтті. Х.-М. авар хандарының отбасында тәрбиеленген. 1834 ж. ағасы Османмен бірге Гамзат-бек имамға қарсы қастандыққа қатысты. Ол өлтірілген соң Авар хандығын Ресей өкімет орындары қойған Ахметхан Мехтулинскиймен бірге басқарды. 1836 ж. Солт. Кавказ халықтарының діни көсемі имам Шамильмен астыртын байланысы үшін тұтқындалды. Көп ұзамай тұтқыннан қашып шыққан Х.-М. Шамильдің жақын серіктерінің біріне айналды. 1843 ж. Шамиль имаматының құрамындағы авар тайпаларының найыбы болды. Соғыс жүргізу мен имаматтағы ішкі тәртіп мәселелері бойынша келіспеушілік, сондай-ақ бірқатар әскери сәтсіздіктер үшін (әсіресе, 1851 ж. Х.-М. басқарған Табасаранға жасалған жорық Шамиль тарапынан мүмкін болатын қудалаудан қауіптенген ол 1851 ж. 5 желтоқсанда орыстар жағына шықты. Ресей өкіметі Х.-М-тың таулықтар арасындағы беделін оларды өз жағына шығару үшін пайдаланғысы келді. Алайда 1852 ж. сәуірде Х.-М. орыстардан бөлініп, тауға қашты. Қуғыншылармен болған атыс кезінде қаза тапты. Тау халықтарының ауыз әдебиетінде Х.-М. жөнінде аңыз әңгімелер көп сақталған. Оның өмірінің соңғы кезеңі мен өлімі жөнінде Л.Н. Толстой “Хажы-Мұрат” повесін жазды.

Сілтемелер:

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том