Халха
Халха (халх, халха-моңғолдар)[1] — Моңғолияның негізгі халқын құрайтын моңғол халқы.[2] Жалпы саны 2 млн 134 мың, бұл жалпы халықтың 82,04% құрайды (2007 ж.).[3] Антропологиялық жағынан үлкен моңғол пішіндес нәсілдің құрлықтық түріне жатады.[4]
| Халха | |
| халх | |
 Боржігін руынан шыққан халха-моңғол | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2,1 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
өңдеуХалха тілі моңғол тілдерінің шығыс тобына кіреді, қазіргі моңғол әдеби тілінің негізін қалады. Жазуы 1945 жылдан бастап кириллицаға негізделген. Оған дейін 13 ғасырда жасалған ұйғыр графикасы негізіндегі ескі моңғол жазуы кең тараған.[5]
Діні
өңдеуXVI ғасырда Моңғолияға будда монахтарының келуімен бұл дін бүкіл елге тез тарады. Далай-ламалардың ілімдері – бұл философиялық ақиқат пен қағидалардың жиынтығы, олардың негізі бейбітшілік пен келіспеушілікке төзімділікпен қарау болып табылады. Ресей империясының ықпалымен халха моңғолдары несториандық христиан дініне қызығушылық танытты. Уақыт өте келе кейбір христиандар католик дінін қабылдады. Сондай-ақ бүгінде Моңғолияда көрші елдердің дінінің ықпалына байланысты көптеген мұсылмандарды кездестіруге болады.[6]
Этнонимі
өңдеуXVI ғасырдың ортасында Халха топонимі (моңғолша халх – «қалқан», «жабын») Солтүстік Моңғолия аумағын (қазіргі Моңғол Халық Республикасы территориясының негізгі бөлігі) белгілеу үшін пайда болды, кейін этноним ретінде осы өлкенің халқына жатқызылған. XVII—XVIII ғасырлардағы моңғол шежіресінде 12 халх ұрпағы (рулары) атап өтіледі, оның 7-уі XVI ғасырда Гэрэсэндзенің қол астына өткен. Халха құрамына этникалық жағынан алуан түрлі элементтер кірді: моңғол (боржигиндер, хотогойттер, дариганга, хорчиндер, чахарлар, үзімшіндер) және моңғол еместер (танғұттар, сартулдар, т.б.). Моңғолияның қалған этникалық-этнографиялық топтары (дербеттер, баяттар, мингаттар, дархаттар, хамниғандар, хотондар, т.б.) солардың төңірегінде топтастырылған.[7]
Кәсібі
өңдеуНегізгі кәсібі мал шаруашылығы, бұрын көшпелі болса, қазір жартылай отырықшы. Көмекші рөлді Моңғолия аумағында қола дәуірінен бері белгілі егіншілік, сонымен қатар аңшылық атқарды.[8]
Өмір салты
өңдеуКөптеген халхалар әлі күнге дейін өз халқының дәстүрлі баспанасы киіз үйде тұрады. Киіз үйлердің әртүрлі түрлері бар, олардың кейбіреулері үйлену тойы үшін арнайы жасалған, ал басқалары қарапайым үй ретінде қызмет етеді. Киіз үйдің кеңістігі ерлерге және әйелдерге бөлінеді. Киіз үйдің ортасында ошақ бар, оның жанына бүкіл отбасы жиналады. Маңызды қонақты тек отағасы ғана отыратын ең құрметті орынға отырғызады.
Халхалар әлі күнге дейін Моңғол империясында танымал болған киімді киеді. Бұл киімдер далада өмір сүруге өте ыңғайлы. Өзін желден қорғау және онда күнделікті әрекеттерді орындау оңай. Күнделікті мерекелік киім - бұл дэли - кафтан, оны әртүрлі тәсілдермен безендіруге болады. Бұл ұзын жеңді және кең белдемшелі костюм. Мұндай шапан кең белбеумен байланған. Оны ерлер мен әйелдер киеді, сондай-ақ аяқты қорғау үшін шалбар немесе юбка қолданылады. Тұрмысқа шыққан немесе жоғары дәрежелі әйелдер бас киім киеді.
Халха диетасының негізін сүт өнімдері мен ет құрайды. Қой еті ең көп таралған өнім түрі, оңтүстік аймақтарда адамдар түйе етін жейді, ал солтүстікте сиыр етінен жасалған тағамдар бар. Халха дастарханында сирек кездесетін деликатес – қодас еті.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B0%20(%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4) Мұрағатталған 29 желтоқсанның 2022 жылы.
- ↑ Советская историческая энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/19111/%D0%A5%D0%90%D0%9B%D0%A5%D0%90
- ↑ Халха-монголы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/697205
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
- ↑ Халха (народ) https://megabook.ru/article/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B0%20(%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4)
- ↑ Халха-монголы – путь от войны к миру Источник: https://musaget.ru/halha-mongoly-put-ot-voyny-k-miru https://musaget.ru/halha-mongoly-put-ot-voyny-k-miru/
- ↑ народы мира / Халха http://www.etnolog.ru/people.php?id=HALH
- ↑ Халха-Монголы https://forum-eurasica.ru/topic/4208-%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B0-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B/