Хан моласы қорымы

Хан моласы қорымы – Ақтөбе облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген ХVІ­ІІ-ХХ ға­сыр­лар ескерткіші.

Хан моласы қорымы

Орналасқан жері

Әйтеке би ауданы, То­лы­бай ауы­лы­нан оң­тү­стік-шы­ғы­сқа қа­рай 77 км, Қабырға өзенінің Өлкейек өзеніне құяр сағасынан 4 км жерде орналасқан.

Зерттелуі, сипаты

А. Левшиннің, Н. Рычковтың деректері бойынша бұл қорымда Кіші жүз ханы Әбілқайыр жерленген. Капитан Н. Рычковтың 1771 жылы «Қазақ даласына жорығының күнделік жазбаларында»: «Ханның зираты – күйдірілмеген кірпіштен қаланып, ақ балшықпен сыланған, төрт бұрышты кесене. Бұл ғимараттың батыс қабырғасында кең ашық кірме қалдырылған, мұның өзі салынған жайдың қақпасы іспетті. Тамның батысындағы есіктен кіргенде, бейіт ішіндегі шұңқырда кәдімгі киімімен адам жатыр. Қасында қылыш, садақ оғымен қойылған. Қазақтар бұл моланы әулие тұтады, әсіресе хан бейітінің аяқ жағына шыққан биік Ағашхан моласының әулиелігін тіптен көтерген...», - деп сипаттайды. Қорым бірнеше құлыптастар мен төмпешіктен тұрады. Төмпешіктің көлемі 15х10, ондағы құлыптастар ақшыл көк мрамор тасқа ұқсас жазуы араб әрпімен терілген, ал өрнектердің орналасуы әртүрлі. Биіктігі әртүрлі – 0,62 - 0,84 м. Бір ерекшелігі – параллелепипед-құлыптастар сыртқы түрімен Батыс Қазақстан қойтастарына, белгі-өрнектері Оңтүстік үлгілеріне (түркістандық-сырдариялық) келеді. Бұл құлыптастар жерге көмілмеген, биіктігі көмуге келмейді. Тағы бір дәлелі Әбілқайыр ханның қазақ халқының тағдырына байланысты батыл шешім қабылдаған орны, яғни тарихи құжатқа 1731 жылы 10 қазанда қол қойылған жер – Ырғыздар 25 шақырым шамасында. Ол Маңтөбе деп аталады.

«Хан моласы» қорымын зерттеу үшін ғылыми экспедиция 1-ші рет 1987, 2-ші рет 1998, 3-ші рет 2003 жылы келіп, тексеру жұмыстары тиянақты жүргізіліп, 600-ге жуық қабір жерлеу орны бар екені анықталған. 2007 жылдың тамыз айында С.Е. Әжіғалиев (этнология ғылымының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы, ғалым) бастаған құрамында Тұрғанбаева Л.Т., Новиков А.С. (геофизик), Біләлов С.Ө. (Москва этнография тарих институтының студенті) бар ғылыми топ тарихи орында болып, Әбілхайыр хан жерленген қорым туралы тың материалдармен толықтырды.