Хянга

Хянга – иду тәсілімен жазылған корей поэзиясының классикалық әдеби жанры.

Хянга
Хангыль	향가
Ханча	鄕歌
Маккьюн — Райшауэр	hyangga
Жаңа романизация	hyangga

Хянганың 25 өлеңі сақталған. Олар екі буддалық жинақта: 11 өлеңі – «Кюне өмірінде», 14 өлеңі – «Үш мемлекеттің тарихи жазбаларында» қалып кеткен істер» атты тарихи ескерткіш «Самгук юсада» жазылған. Хянга өлеңдері 4, 8, 10 жолдан тұрады. 10 жолдан тұратын хянга үш шумаққа бөлінеді: екі төрт жолдан және соңғы екі жолдан. Біздің заманымызға дейін хянга әртүрлі пішінде жеткендіктен, оның нақты өлшемі әлі күнге белгісіз болып отыр. Корей тілінің ең ежелгі жазба ескерткіштері хянганы алғашында сэнэн-норэ немесе санвега деп атады. Хянга – «туған елдің әуені», «ана тілінде жазылған өлеңдер». Бұл Корей түбегінің оңтүстік-шығысында орналасқан, сонан УІІ ғасырда бүкіл түбекті өзіне бағындырған Силла дәуірінде (УІІ-Х ғғ.) кеңінен тараған поэзияға берілген жалпы атау. Хянга өз кезегінде қытай тілінде туған поэтикалық туындыларға, әсіресе танси өлеңдеріне қарсы бағытталған дүние болғандықтан, корей әдебиетінде әуел бастан-ақ «өзінікі» мен «өзгенікінің» арасындағы бөлінушілік қалыптасқан [1,20]. Себебі қытай иероглифтерімен жазу күшейіп, ханмун өлеңдері шарықтап дамығанда корей тілінде жазылған корей әдебиетінің ежелгі дәстүрі – хянга елеусіз қалды.

Поэзия жанры корей әдебиетінде ежелден жақсы дамыған. Халық өміріндегі поэзияның ролі, жанрлық сипаты мен орындалу мәнері, поэтикалық туындылардың табиғаты мен ерекшелігі секілді поэзияға қатысты мәселелер корей әдебиетінде біршама зерттелген. Жалпы корей әдебиеті екі тілде жазылуына байланысты корей тіліндегі туындылар және ханмун туындылары («ханси», сөзбе-сөз аударғанда «қытай өлеңдері») деп екі тармаққа бөлінеді.

Ханмун – вэньянь қытай жазба тілінің корейлендірілген формасы. Ханмунмен жазылған корей поэзиясы ІХ ғасырда басталып, ХІХ ғасыр соңында аяқталды. Ханмунның халық арасына етене сіңіп кеткені соншалық, сарай ақындарын айтпағанда, кез-келген білімді адам, оқымысты, әскербасы, янбан (дворян), мейлі буддалық монах болсын өз эрудициясын, білімін, тәрбиелігін, мәдениетін тек ханмун өлеңдері арқылы көрсетуге тырысты. Тіпті жоғарғы шен алу үшін емтихан тапсырғанда да ханмун тілінде шығарма жазуға тиісті болды. Ханмунмен байланысты бірнеше жанрлар дамыды: уставтық өлеңдер гэлюйши, бес немесе жетітармақты цзюэцзюй, жетітармақты пайлюй, шағын юэфу т.б. Ханмун туындыларының кең тарағандығын ХУІ-ХУІІ ғасырларда енкквиси деп аталатын арнайы поэтикалық сайыстың өткізіліп отырғандығынан байқауға болады. Ал біз корей тіліндегі өлеңдердің пайда болып, даму тарихына тоқталамыз.

Корей фольклорының лирикалық жанрына жататын мине деп аталатын халықтық өлеңдер бүгінгі корей поэзиясында кездесетін барлық жанрлардың бастау көзі болып табылады. Корей поэзиясының ұлттық құндылықтарын бойына сіңірген көптеген халықтық өлеңдер мазмұны мен пішініне қарай әртүрлі. Еңбекке, әдет-ғұрыпқа, тұрмыс-салтқа байланысты туған пхунье өлеңдері тақырыптық тұрғыдан корей дәстүрлерімен байланысты болып келсе, чхаме өлеңдері өткір, саяси мазмұнда келіп, аллегория түрінде беріледі. Корей тілінде жазылған өлеңдер корей ұлттық музыкалық аспаптарының (пак, пипха, каягым) сүйемелдеуімен айтылды. Ханмуннан ерекшелігі корей тіліндегі өлеңдердің жекелеген жинақтары, антологиясы болған жоқ. Бұл туындыларда кездесетін әдеби көркемдегіш тәсілдердің барлығы дерлік халықтық өлеңдерден алынған (гипербола, метафоралық образдар, лирикалық арнаулардың композициялық тәсілі, қайталаулардың әртүрлі типтері, т.б.). Ал өлең өлшемі әдетте қысқа болып келеді, жиі кездесетіні – төрттармақты шумақ .

Корей поэзиясындағы жетекші жанрлар қатарында хянга, сиджо, каса, коре кае, кенгичхега, тальгори, чханга, чаюси өлеңдері аталады. Соның ішінде ең негізгісі әрі ең көнесі хянга өлеңдері.

Хянга – корей мемлекетін құрушылар туралы тарихи аңыздар мен ежелгі ритуалдық өлеңдерден туды. Хянга өлеңдерінде әлемді тану, түсіну мен ондағы хаос пен космостың өзара әрекеті моделі көрініс тапқан. Ежелде поэтикалық сөздер магиялық қызметке ие болды. Поэтикалық сөз космос әлеміндегі тәртіпті сақтау керек. Хянганы ритуалды өткізу үдерісінде абыз-ақындар шығарды. Әрине, ритуалдар көп болуы мүмкін, бірақ олардың бәрі бір ғана айқын мақсатқа ие болды: әлемде үндестіктің бұзылмауын қадағалау, демеу мақсаты болды.

Корей әдебиетіндегі хянга дәстүрі

Корей әдебиеті қиыршығыстық мәдениеттің бір бөлігі болып табылады. Біздің заманымыздағы І ғасырдың өзінде корей мәдениеті қытай иероглифін, жазуы мен тілін қабылдады. Фонетикалық жүйесі жағынан да, құрылысы жағынан да корей тіліне мүлде ұқсамайтын қытай иероглифі тіпті XX ғасырдың басына дейін корей жазу мәдениетінде емін-еркін қолданылып келгені белгілі. Қытай иероглифімен бірге оның дыбысталуы да енгенімен, көп ұзамай ол корей тілінің фонетикалық жүйесіне сәйкес өзгеріске ұшырады. Корей әдебиетіндегі поэзиялық және прозалық туындылар қытай тілінде жазыла бастады. Қытай тілінің корей елінде үстемдік алғаны соншалық, ол ХІХ ғасырдың соңына дейін ресми түрде барлық маңызды деген құжаттардың, әдебиеттің, тарихи және философиялық трактаттардың «мемлекеттік тілі» болып саналды. ХУ ғасырда қытай иероглифтерінің негізінде корей тілінің дыбыстарына дәл келетін, дыбыстық таңбалануы өте жеңіл өзіндік корей жазуы, ұлттық жазу ойлап табылғанына қарамастан, қытай тілі ХІХ ғасырға дейін «жоғарғы тіл», мемлекеттік тіл ретінде танылды. Корей мәдениетінің дамуында екі түрлі: ақсүйектік және халықтық бағыт болды. ХУ ғасырда корей алфавитін (1443 жылы корей ұлттық жазуы – хангыль) қабылдағаннан кейін де феодалдық ақсүйектер конфуцийшілдікті ұстанды, ұлттық жазуды менсінбеді, тіпті қарапайымдылығына, оңайлығына қарап бұл жазуды «әйел» деп атады. Ақсүйектер өз талғамы мен сұраныстарына тек қытай иероглифтері ғана толық жауап бере алады деп түсінді. Тарихи, діни-философиялық, беллетристикалық шығармаларды қытай иероглифтерімен жазды. Билеуші таптың кей өкілдері ғана халық арасындағы идеология, үгіт-насихат үшін ұлттық жазуды пайдаланды. Корей ақын-жазушыларының көпшілігі қытай ақындарының өлеңдерінен үзінділерді жиі алып отырды. Тіпті, бұл тәсіл поэтикалық шығармаларды безендіреді деген ұғым да болды. Корей суреткерлері әсіресе қытайдың тан поэзиясын үлгі тұтып, оны әдемі, керемет поэзия деп жоғары бағалады. Демек, о бастан-ақ корей әдебиеті екі тілде жазылды. Әуелгіде корей тілінде және қытай тілінде жазылған туындылар бірдей қабылданып жүрді, бөлінген жоқ. Бөліну кейінірек басталды: корей тілінде жазылған туындылар «төменгі», ал қытай тіліндегі туындылар «жоғарғы» деп танылды. Жергілікті мәдениетке байланысты мәтіндерді жазу үшін – корей тілі қолданылса, ресми, тарихи туындыларды жазу үшін – қытай тілі қолданылып отырды. Ал туған тілді кемсітіп, оны дөрекі, тұрпайы деп қарау Ли династиясы кезінде шарықтау шегіне жетті. Әлем әдебиетінің көрнекті саласы болып табылатын француз әдебиетінде ХУІІ ғасырда жанрларды «жоғарғы» және «төменгі» деп бөлу қалыптасқан болатын. Онда тек қана үстем тап өкілдері: корольдар, ақсүйектер, қолбасылардың өмірі мен тіршілігі «жоғарғы» жанрға жатқызылған трагедия мен одаларда көрініс тапса; төменгі тап өкілдері: жұмысшылар, қолөнершілер, қарапайым адамдар тірлігі «төменгі» жанрдан саналатын комедия, элегиялық туындыларда ғана көрініс тапқан болатын. Бұл – әдебиеттің өмір сүріп отырған қоғамына қарай саясаттың ықпалынан шыға алмайтындығының жарқын бір көрінісі. Мұндай жағдай бізге де таныс, ана тіліміздің әлі күнге еңсесін тіктеп көтере алмай келе жатқандығы ешкімге таңсық емес. Корей тілі де осындай қағажуларды көп көріп, көп уақытқа дейін қытай тілінің көлеңкесінде қалып қойды. Соның салдарынан, корей әдебиетінде көзі ашық, оқыған адамдардың арасында корей тілінде жазу қарапайымдылық, нағыз әдебиет тек қана қытай тілінде жазылу қажет деген түсінік қалыптасты. Бірақ, ұлттық жазу пайда болғаннан кейін Ли әулеті билеуінің екінші жартысында көптеген қаламгерлердің шығармалары қытай тілімен қатар ішінара корей тілінде де жазыла бастады. Тіпті, кейбір әдебиетшілер өз қаламдастарынан өзге тілді дәріптей бермей, туған халқының құндылықтарына көңіл бөлді талап етті. Әдебиет болмысты, ұлттың өмірін шынайы бейнелеуі қажет деп тапқан корей оқымыстылары қытайлық ежелгі үлгілерге көзсіз, шектен тыс еліктей бермеуге, корей оқырмандарын ежелгі қытай өмірін ойдан шығарып жазған корей жазушылары шығармаларына сенбеуге шақырды. Сол үшін корейдің конфуциандық жазушыларының эпигондық әдебиетіне қарсы күреске шықты.

Қытай өркениеті Кореяға конфуцийшілдік пен доасизмді әкелді. Қытай арқылы буддизм келді. Жатжерлік оқымыстылар мифтер мен ритуалдарда тұнып тұрған жергілікті мәдени түсініктермен байланысқа түсті. Буддизм халық арасына сіңіп кетті, келе-келе ол корей дәстүрлі мәдени мәтіндерін сақтаушы да болды. Буддалық тәлімгерлердің ықпалымен ежелгі ритуалдық өлеңдер, мифтер мен аңыздар жазылып алынды. Жазумен қоса, корей әдебиеті қытайдың прозалық және поэзиялық жанрларын да қабылдады. Әрбір жанрдың өзіндік атауы мен таңбасы болды. Поэзияда чольгу (қытайда цзюэцзюй), юльси (қыт. люйши), акпу (қыт. юэфу); ал прозада – чон (қыт. чжуань), ки (қыт. цзи), соль (қыт. шо), нок (қыт. лу) жанрлары пайда болды. Әдебиеттегі дәстүрлі роман, повесть, новелла секілді жанрлар корей әдебиетінде болған жоқ. Корей поэзиясында корей тілінде жазылған туындылар өзіндік жанрлық атауларын сақтап қалды, олар қытайдың да, еуропаның да жанрлық жүйесіне енбеді. Мәселен, сиджо – қысқа өлеңдер, каса – поэма типтегі көлемді өлеңдер. Соның ішіндегі ең маңыздысы әрі көнесі – хянга өлеңдері болып табылады. Хянга – иду тәсілімен (иду тәсілі – корей тілінің сөздері мен грамматикалық көрсеткіштерін фонетикалық таңбалау кезінде қолданған қытай иероглифтері) корей тілінде жазылған, классикалық корей поэзиясындағы әдеби жанрлардың бірі. Корей әдебиетіндегі жапондық хайку стилімен жазылған сиджо немесе Чосон әулеті кезеңінде ерекше қарқынмен дамыған каса жанрларымен салыстырғанда хянга жанрының өзіндік ерекшеліктері бар. Хянганың 25 өлеңі сақталған. Олар екі буддалық жинақта: 11 өлеңі – «Кюне өмірінде», 14 өлеңі – «Үш мемлекеттің тарихи жазбаларында» қалып кеткен істер» атты тарихи ескерткіш «Самгук юсада» сақталған. Хянга өлеңдері 4, 8, 10 жолдан тұрады. 10 жолдан тұратын хянга үш шумаққа бөлінеді: екі төрт жолдан және соңғы екі жолдан. Біздің заманымызға дейін хянга әртүрлі пішінде жеткендіктен, оның нақты өлшемі әлі күнге белгісіз болып отыр. Корей тілінің ең ежелгі жазба ескерткіштері хянганы алғашында сэнэн-норэ немесе санвега деп атады. Хянга сөзін қазақ тіліне аударғанда «біздің өлең» деген мағынаны білдіреді, кей еңбектерде «Силла өлеңдері» немесе «атамекен жыры» деп беріледі. Қалай болғанда да ана тілінде жазылған хянганың туған жер әуендері екені түсінікті. Хянганың «біздің өлең», «атамекен жыры» деп аталуы тегін емес. Себебі қытай иероглифтерімен жазу күшейіп, ханмун өлеңдері шарықтап дамығанда корей тілінде жазылған корей әдебиетінің ежелгі дәстүрі – хянга елеусіз қалды. Оны үнемі қытай поэзиясындағы Тан мемлекетінің поэзиялық туындылары – танси жанрына қарсы қойып келді. Хянга – «туған елдің әуені», «ана тілінде жазылған өлеңдер». Бұл Корей түбегінің оңтүстік-шығысында орналасқан, сонан УІІ ғасырда бүкіл түбекті өзіне бағындырған (УІІ-Х ғғ.) Силла дәуірінде кеңінен тараған поэзияға берілген жалпы атау. Хянга өз кезегінде қытай тілінде туған поэтикалық туындыларға қарсы бағытталған дүние болғандықтан, корей әдебиетінде әуел бастан-ақ «өзінікі» мен «өзгенікінің» арасындағы бөлінушілік қалыптасты. Корей мемлекеттігінің ерте дәуірінде хянга секілді ұлттық мәдениеттің үлгілерін сақтап қалғандар – буддистер болды. 888 жылы Силла үкіметі күйрей бастағанда будда тәлімгері Тэгу мен жоғарғы лауазымды шенеунік Вихон екеуі бірігіп, хянганың алғашқы жинағын шығарып, оған «Самдэ мок» («Үш ғасыр поэзиясын біріктіру») деп атау берген. Бірақ өкінішке орай, бұл жазба ескерткіштер біздің дәуірімізге дейін сақталмаған. ХІІІ ғасырда өмір сүрген сон мектебінің будда тәлімгері Иреннің корей тіліндегі ежелгі поэзия үлгілерін жинап, жарияламақ болған ниетіне қарап зерттеушілер, осы ғасырдың өзінде «Самдэ мок» жинағының жоқ болуы мүмкін деген болжам айтады. Хянга өлеңдері алғашқы үлгілерінің пайда болу кезеңін зерттеушілер УІ-ІХ ғасырлар деп көрсетеді. Олардың қатарына «Содон туралы өлең» («Содонга») – Пэкче мемлекетінің билеушісіне айналған жас бала туралы; «Мыңқолды Кваным туралы өлең» («Кванымга») – соқыр баланың көз жанарын қайтарып беруін өтінген жыр т.б. жатқызады. Фольклорлық сарында жазылған хянгалар «Чхоеннің өлеңі», «Гүлдер туралы өлеңдер» деп танылса, корей әдебиетін зерттеуші ғалым М.Никитина «Хваран Кипх туралы өлең», «Туя ағашы туралы өлең» атты хянгаларды корей поэзиясындағы ең алғашқы пейзаждық туындылар деп санайды. Сондай-ақ ғалым «Хваран Чукча туралы өлең», «Хваран Кипх туралы өлең», «Кедр туралы өлең» атты хянгалар мәтінінің анағұрлым толық сақталғандығына және кейінірек туғанына қарап, бұл жекелеген авторлардың шығармалары болуы ықтимал дейді. Хянганың өркендеп дамуы біріккен корей мемлекеттігін күшейту кезеңімен тұспа-тұс келді. Өлеңдердің шығуы мен орындалуы ерекше әлеуметтік ұйым хваранмен байланысты болды. Хваран – әкімшілік пен әскерилерге адамдарды басқару ісін үйрететін ұйым, сонымен бірге ақын-абыздардың да қызметін атқарды.

Тағы қараңыз

• Корея

Әдебиеттер

1. Троцевич А.Ф. История корейской традиционной литературы (до XX в.). Учебное пособие. Издательство Санкт-Петербургского университета. 2004.
2. Концевич Л.Р. Корееведение. Корейская поэтика. Статьи. Интернет көзі: kore-saram.ru_Articles/Article info.aspx.
3. Никитина М.И. Корейская поэзия ХУІ-ХІХ вв. в жанре сиджо. Санкт-Петербург. 1994. С.306.
4. Николаева А.С. Корейская классическая поэзия сиджо как обьект перевода. Сибирский федеральный университет. 2001.
5. Корейская поэзия. Уикипедия. Интернет көзі: ru.wikipedia.org_wiki//philology.ru.