Циклдікке қарсы реттеу

Циклдікке қарсы реттеу — мемлекеттің экономикалық циклдерді жұмсартуға бағытталған саяси-экономикалық бағыттарының бірі.

Тұрақтандырғыштарды (жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық, жұмыссыздық бойынша жәрдемақы, ауыл шаруашылығы өнімінің бағасын қолдау бойынша жәрдем қаражат, т.б.) қолдануға негізделген. Үкіметтің нысаналы саясатын іске асыру жағдайында жиынтық сұраным жеткіліксіз болғанда экспансия (ақша және қаржы экспансиясы) жүргізіледі, сұраным тым көбейіп кеткенде немесе инфляция “асқынғанда” шектеу және дефляциялық саясат жүзеге асырылады. 19 ғ-дың 1-жартысында-ақ экономистер сұранымның жоғарылауы мен төмендеуі, өндіріс көлемінің көбеюі немесе тоқырауы сияқты құбылыстардың дүркін-дүркін болып тұратынына назар аударған болатын.:

• А. Шпитгоф,
• М.И. Туган-Барановский,
• Т.Веблен,
• У. Митчел,
• Дж. М. Кларк,
• Дж. Кейнс,
• Й. Шумпетер, т.б. көптеген көрнекті ғалымдардың еңбектері осы экономикалық циклдерді зерттеуге арналды.

Тарихи тұрғыда ұдайы өндіріс үдерісі циклділігінің алғашқы теориясына Маркстің ұзақтығы шамамен 10 — 12 жылға созылатын экон. циклдің болмай қоймайтыны туралы теориясы жатады. Ол дағдарысты құбылыстарды талдағанға дейін ғылымда экон. дағдарыстардың болуы не мүлде мүмкін емес (Дж. С. Милль, Ж.-Б. Сэй, Д. Рикардо), не тек кездейсоқтық сипатта болады және экон. тепе-теңдікке құнның, сұранымның және ұсынымның экономикалық заңдарының еркін әрекеті негізінде қол жеткізуге болады (Ж. Сисмонди, Р. Робертус, К. Каутский) деген пікірлер үстем болды. Маркс циклдің пайда болу себептерін негіздеді, оның кезеңдерін анықтады және экон. дағдарыстың күйретушілік сипатына, сондай-ақ оның өндіріс құрал-жабдығына жеке меншікпен байланысты екеніне баса назар аударды. 20 ғасырда әлемдік экономиканың жедел дамуы Батыс ғалымдарына циклділікті мойындатты. Енді олар циклдіктің нысандары, құрылымы мен себептерін тереңдете зерттеді. Экономика ғылымында циклдік ауытқулардың ықпалын еңсеру мақсатымен мемлекеттің араласуы екі көзқарасты көздейді. Олар: классик. және кейнстік. Алғашқысында нарықтық экономика өздігінен реттеле алады, ал бәсеке сұраным мен ұсынымның тепе-теңдігін қамтамасыз етеді, бұл орайда баға, жалақы, пайыздық мөлшерлеме кез келген нарықтық жағдайға және оның жағдаятына бейімделеді деп есептеді. Екіншісі экономикалық үдерістердің стихиялылығын шектеу және халықтың жұмыспен толық қамтылуын қамтамасыз ету үшін мемл. реттеу қажет дегенге саяды.

• 1929 — 33 ж. жалпы әлемдік экон. дағдарыстың пайда болуы мен өтуінің себептерін талдау негізінде ағылшын экономисі Кейнс “Жұмыспен қамтылудың, пайыздың және ақшаның ортақ теориясы” (1936) атты еңбегін жариялады. Оның пайымдауынша, экон. дағдарыстар болмай қоймайды және олар нарықтың табиғатынан туындайды. Сонымен қатар нарықта монополизмнің түрлі көріністері қамтылады және ол мемл. реттеумен ұштастырылады. Кейнстің циклдікке қосқан еңбегі — оның мультикликаторлар теориясын әзірлеуі. Оның пікірінше, сұранымды жалпы мемлекеттің бюджет саясаты және мемл. кіріс басқарады. Бұл инвестициялар тұтынуды ынталандырудың басты құралдары. Несие-ақша саясаты бюджет саясатына бейімделе отырып, көмекші рөл атқарады. Кейнстің идеялары мемлекеттің қоғамдағы орнын айқындауда маңызды рөл атқарды және экономиканы мемл. реттеу жөніндегі көптеген талдамаларға негіз қалады. Қазіргі заманғы экономика жағынан дамыған мемлекет көптеген өндірістік бағдарламаларды жүзеге асырады, экономиканың жеке секторында алынатын табыстың қоғамда қайта бөлінуін бақылайды, қаржы, салық жалақы экономикалық қызметті реттейді, әлеум. қамсыздандыру және сақтандыру бағдарламаларын жүзеге асырады. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық және технологиялық революция жағдайында бірінші орынға адамның зияткерлік, кәсіпқойлық, ұйымдастырушылық, шығармашылық дарыны мен қабілеті қойылады. Бұл заңдылық жұмыс күшін ұдайы қалпына келтіру үшін қымбат экономикалық жағдай жасалуын көздейді.

Қазіргі заманғы мемлекет іс жүзінде қоғамның экономикалық қызметінің барлық аясына дендеп енді: заңнамалық жүйені әзірлеу; табыстың бәсекелік ортасын қорғау; қоғамдық игіліктер мен көрсетілетін қызметтерді қоғамда қайта бөлу; экономиканы тұрақтандыру және экон. өрлеуді ынталандыру міндеттерін атқарады. Инфляция қарқынының күрт күшеюінің ықпалымен кейнстік теория сынға ұшырады. Жалпылама түрде неоконсерватизм (неоклассицизм) деп аталған, жалпы экономикалық тепе-теңдік және экономиканың сұраныс пен ұсыныстың кез келген бұзылуына өздігінен бейімделуі жөніндегі классик. теорияның қағидаларына сәйкес теорияны дамытушы көптеген мектептер пайда болды. Неоклассикалық бағыт дағдарысты кездейсоқ, тез өтетін құбылыс ретінде қарады. Неоконсерватизмнің (неоклассицизмнің) жалпы бағытында монетаризм (мәнетшілдік) елеулі орын алды. Монетаристердің пікірінше, ақша экономиканың дамуын айқындайтын басты құрал болып табылады. Мемлекет ақша аясын бақылаумен шектелуге тиіс. Монетарлық теория бойынша тұрақтандыру саясатының басты өлшемі — ақшалай ұсыныстың көлемі. Ц. қ. р. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін 60-жылдардың ортасына дейін АҚШ-та, Ұлыбританияда, Францияда кеңінен қолданылды. 20 ғасырдың 60 — 70-жылдары ғылыми-техникалық және технологиялық революцияның нәтижесінде экономика атқарымының жаҺандық жағдайларының өзгеруі циклдікке қарсы реттеуді түрлендірді.

Қазіргі кезеңде мемлекеттің рөлін зерттеу және дағдарыстар мен циклдердің себептерін анықтау ең алдымен екі бағытты әзірлеумен байланысты. Олар тепе-тең іскерлік цикл мен саяси іскерлік цикл. Тепе-тең іскерлік цикл теориясы монетаризм идеясының дамуын көрсетеді. Бұл теорияға сәйкес мемлекет батыстың көптеген елдерінде өзіне тән атқарымдармен қатар ақша “талықсытпасының” өзінше бір қозғаушысы рөлін атқарады. Ол шаруашылық жүйесін тепе-теңдік жағдайынан шығарады, сөйтіп, қоғамдық ұдайы өндірісте циклдік ауытқуды қолдап отырады. 2-дүниежүз. соғыстан кейінгі алғашқы он жылда экон. циклдердің сипаты өзгерді. Циклдің басты кезеңі — дағдарыстың өзінің құрылымы мен сипаты өзгерді. Дағдарыстар өндіріс көлемінің күрт құлдырауы нысанында емес, баяу өсу кезеңдері нысанында болды. Мұның өзі классик. өнеркәсіптік цикл ұғымын күңгірттендіріп, өнеркәсіптік циклді инфляц. үдерістермен ұластырды. Қазіргі заманғы ұдайы өндірістің циклдік сипаты өнеркәсіптік (экон. іскерлік) циклдердің болуы факторымен шектелмейді. Осы классикалық циклдермен қатар қазіргі кезде басқа да көптеген циклдердің болатыны мойындалып отыр. Олар:

• Кондратьев циклдері (ұзақтығы 40 — 60 жылға созылатын ұзақ циклдер, қозғаушы күші — қоғамдық өндірістің технол. негізіндегі түбегейлі өзгерістер, оның қайта құрылуы);
• Кузнец циклдері (ұзақтығы шамамен 20 жылға созылады, қозғаушы күші — өндірістің ұдайы өндірістік құрылымындағы ілгерілеушілік);
• Жюгляр циклдері (7 — 11 жылға созылады, алуан түрлі несие-ақша факторларының ықпалдасуынан болады);
• Китчин циклдері (ұзақтығы 3 — 5 жыл, кәсіпорындардағы тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорының салыстырылмалы шамасының өзгеруіне болады); жеке меншіктік шаруашылық циклдер (1 — 12 жылдық кезең, инвестиц. белсенділіктің ауытқуынан пайда болады). Циклдікке Қарсы Реттеу тұжырымдамасын әзірлеуге көзқарастың алуан түрлілігіне қарамастан олардың бәрі реттеудің екі бағытының: неокейнстік немесе неоконсервативтік бағыттардың біріне ден қояды. Біріншісі жиынтық сұранысты реттеуге, екіншісі жиынтық ұсынысты реттеуге бағдарланады.