Чокта (халық)
Чокта, кейде чоктау, чоктаулар (ағылш. Choctaw, өзінше атауы Chahta — бастапқыда оңтүстік-шығыста (қазір Миссисипи, Алабама мен Луизиана штаттары) өмір сүрген АҚШ-тың байырғы халқы. Чокта тілі маског тілдер тобына жатады.
| Чокта | |
 Чефункте маңайындағы чокта ауылы | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
160 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
протестантизм, дәстүрлі сенім |
Атауы
өңдеу«Чокта» атауының шығу тегі (транслитерация нұсқалары: Chahta, Chactas, Chato, Tchakta, Chocktaw) испанша «chato» (жалпақ) сөзінен шыққан болуы мүмкін, бірақ Джон Суонтон бұл көсемдерінің біреуінің аты болған деп болжайды.
Тарихы және қазіргі заман жағдайы
өңдеу
Чокта Миссисипи өзенінің алқабында болған Миссисипи мәдениетінің бөлігі болды. Тарихшы Уолтер Уильямстың айтуынша, Солтүстік Американың алғашқы испандық отарлаушылары чокта ата-бабаларымен кездескен.
XIX ғасырда чокта еуропалық отарлаушылардың көптеген мәдени және технологиялық жетістіктерін қабылдағаны үшін «Бес өркениетті тайпалардың» бірі ретінде саналды.
1850, суретші П. Роумер.
Кішігірім чокта топтары Алабама, Луизиана және Техас штаттарында өмір сүрсе да, Оклахома штатындағы чокта ұлты және Миссисипи чокта үндіс тайпасы ресми түрде танылған.
Америка революциясы кезінде көптеген чокталықтар АҚШ тәуелсіздігін қолдады. АҚШ пен чокта арасында 9 келісім жасалды, олардың соңғы үшеуі чоктаны Миссисипидің шығысындағы жерлерден көшіруге бағытталған. Президент Эндрю Джексон үндістерді мәжбүрлеп жер аудару (Көз жасы жолы) саясатын жүргізді (көз жасы деген атпен белгілі), бұған қоса болашақ Оклахома штатына көшірілген чокта тайпасы оның саясатының алғашқы құрбаны болды («өркениетті тайпалардың» қалған төртеуі де чоктаның тағдырын қайталады).
1831 жылы Билеп тұрған Қоян Бұлағы келісімі бекітілген кезде, сол чокталықтар жаңадан құрылған Миссисипи штаты жерлерінде қалуға шешім қабылдаған адамдар АҚШ азаматтығын алған алғашқы ірі еуропалық емес топ болды. Чокта сонымен бірге АҚШ Конгресінде өз өкілдігінің болғандығын қалады. Алайда, XX ғасырдың басына дейін миссисипилік чокталарды жергілікті еуропалықтар кемсітіп, штаттан қудалауға ұшырады. Миссисипи үндістеріне қарсы расизм негірлерге қарсы расизмнен асып түсті. Үндістердің мәжбүрлеп қоныс аударуға және ассимиляцияға деген көзқарасы чокта көсемі Джордж Харкинстің Америка халқына жолдаған қоштасу хатында көрсетілген.
1847 жылы чокта тайпасы Қызыл Крест құрылғаннан жиырма жыл бұрын Ирландиядағы Үлкен ашаршылықта (1845-1849) көмектесу үшін $710 жинап, ирландықтарға гуманитарлық көмек көрсетті. Американдық Азаматтық соғыс кезінде, чокта, мәжбүрлеп көшіруді ұмытпай, негізінен конфедераттарды қолдады. Азаматтық соғыстан кейін миссисипилік чокта жеке тайпа ретінде өмір сүруді тоқтатты, ал Оклахома чокта, керісінше, оларды автономды құрылым ретінде мойындалу үшін күрес жүргізді.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде американдық радио операторлары чокта тілін кәдімгі код ретінде қолданды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін чокта арасында өнеркәсіптік өндіріс, мысалы, кабелдік, дамыды. Қазіргі уақытта чокта Оклахома мен Миссисипи штаттарында ойындық пен қонақ үй бизнесі, электроника саласындағы кәсіпорындарға иелік етеді және өздерінің тілдері мен дәстүрлерін сақтап келеді.
Әдебиет
өңдеу- Bartram, William. Travels Through…Country of the Chactaws…, Philadelphia: printed by James & Johnson, 1791.
- Bushnell, David I. Smithsonian Institution Bureau of American Ethnology Bulletin 48: The Choctaw of Bayou Lacomb, St. Tammany Parish, Louisiana. Washington, DC: Government Printing Office, 1909.
- Byington, Cyrus. Smithsonian Institution Bureau of American Ethnology Bulletin 46: A Dictionary of the Choctaw Language. Washington, DC: Government Printing Office, 1915.
- Carson, James Taylor. Searching for the Bright Path: The Mississippi Choctaws from Prehistory to Removal. Lincoln: University of Nebraska Press, 1999.
- Clarke, Hewitt. Thunder At Meridian, Lone Star Press, Spring, Texas, 1995.
- Galloway, Patricia (1998). Choctaw Genesis 1500—1700 Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press.
- Haag, Marcia and Henry Willis. Choctaw Language & Culture: Chahta Anumpa. Norman, Okla: University of Oklahoma Press, 2001.
- Jimmie, Randy and Jimmie, Leonard. NANIH WAIYA Magazine, 1974, Vol I, Number 3.
Lincecum, Gideon. Pushmataha: A Choctaw Leader and His People. Tuscaloosa: University of Alabama Press, 2004.
- Mould, Tom. Choctaw Tales. Jackson, Miss: University Press of Mississippi, 2004.
- O’Brien, Greg. Choctaws in a Revolutionary Age, 1750—1830. Lincoln: University of Nebraska Press, 2002.
- O’Brien, Greg. «Mushulatubbee and Choctaw Removal: Chiefs Confront a Changing World.» 2001.
- O’Brien, Greg. «Pushmataha: Choctaw Warrior, Diplomat, and Chief.» 2001.
- Pesantubbee, Michelene E. Choctaw Women in a Chaotic World: The Clash of Cultures in the Colonial Southeast. Albuquerque, NM: University of New Mexico, 2005.
- Tingle, Tim. Walking the Choctaw Road. El Paso, Tex: Cinco Puntos Press, 2003.