Мұхаммед Шайбани

	Мұхаммед Шайбани; өзб. Sulton Muhammad Shayboniyxon
Лауазымы
Ту	Бұхара хандығының 1-шы ханы
1500 — 1510
Тәж кигізу жорасы	1500
Ізашары	лауазым ұйымдастырылған;
Ізбасары	Сүйінқожа хан, Сәйбек хан
Өмірбаяны
Діні	Ислам, сүннет
Дүниеге келуі	1451 ; Әбілхайыр Ордасы
Қайтыс болуы	2 қараша 1510 ; Мерв; Хиуа хандығы
Жерленді	Самарқан
Әкесі	Шах-Будағ сұлтан
Анасы	Ақ-Көзі бийим
Жұбайы	Ханзаде-бегім, Мехр-Ниғар-ханым
Балалары	Ұлдары: Мұхаммед Темір сұлтан, Хұррамшах Сұлтан, Сүйін Мұхаммед сұлтан. ; Қызы: Шахру Бону-ханым
Мұхаммед Шайбани Ортаққорда
	өңдеу

Басқа мағыналар үшін Шайбани (айрық) деген бетті қараңыз.

Әбу-л-фатһ Мұхаммед, кейінгі ғасырларда Шайбани хан, Мұхаммед Шайбани хан (Өзбек: Muhammad Shayboniy) — (өмір сүрген жылдары – шамамен 1451 — 1510), өзбектердің ханы (1500-10 жылдары) және ұлы қазақ ханы Қасым ханның бөлесі. Ол түрлі өзбек тайпаларының басын біріктіріп, олардың Мәуереннаһрда үстемдікке қол жеткізулеріне себепші болды.

Ол Шыңғыс ханның немересі Шайбаннан өрбіген ұрпағы болатын, сондықтан ол Темір әулетін билікті заңсыз тартып алған әулет деп қарастырды. Мұхаммед Шейбани он жыл ішінде жаулап алу жорықтарын белсенді басқарды, Хорасан мен Сырдарияда шабуылдаушы қимылдар жасады.

Басқаруы

1451 жылы дүниеге келген, Әбілқайыр-ханның немересі Шах-Будағ Сұлтанның ұлы, қазақ хандары мен сұлтандарымен отбасылық қатынаста болған, отбасының үлкен баласы. Шейбани-ханның әкесі Шах Будағ-хан білімді адам болған, оның бұйрығымен парсы шығармаларының түркі тіліне аудармалары жасалған.

Шайбани хан білімді адам болған, бала кезінен бастап әр түрлі ғылымдар мен өнерге қызығушылық танытқан, Бұхара медресесінде оқыған. Шайбани ханның танымал тәлімгерлері - Мұхаммед Хитайи, Ясавия тариқатының сопылық шейхтары Жамал әд-дін Азизон, шейх Худайдод Уәли және Мансұр.

Бірде Шайбани шейх Мансурға барғанда, ол оған: «Мен саған қарап тұрмын, өзбек, мен сенің егемен болғың келетінін көремін!» Содан кейін ол тамақ беруді бұйырды. Бәрін жеп, дастарқанды алып тастағанда, шейх Мансұр кездейсоқ ескерткендей: «Дастархан шетінен қалай жиналса, сен де мемлекеттің шетінен бастайсың». Шайбани өзінің жаңа тәлімгерінің бұл бір мағыналы кеңесін ескеріп, нәтижесінде Тимуридтер мемлекетін бағындырды
Сұлтанов Т.И., Шыңғысхан және Шыңғысидтер.М.: АСТ, 2006. С. 139

Саяси қызметтің алғашқы жылдары

Әкесінің күтпеген ерте қайтыс болуынан кейін Мұхаммед пен оның ағасы Махмұт алдымен атасы Әбілқайыр ханның қолында болды, атасы қайтыс болғаннан кейін, содан кейін нағашысы Шайх-Хайдар жанында болды, содан кейін 1471 жылы қайтыс болғаннан кейін олар Қарашын Баһадур Кушидің қолына өтті. Шайбани ханға білім беру үшін Бай Шейх аталық болып тағайындалды. Мұхаммед Шайбани Мавераннахр Тимуридтерінің қолдауына сүйене отырып, Сырдария маңындағы қалаларға бақылауды қалпына келтіруге тырысты. 1470 жылдардың басында Тимуридтердің көмегімен Шайбани хан Сырдариядағы бірнеше бекіністерді бағындырды.

Өзінің атасы Әбілхайыр ханның саясатын жалғастыра отырып, 1500 жылы Темір әулетін биліктен тайдырып, өздерінің астанасы Самарқандан қуып шығып болған болатын. Ақсақ Темірдің ұрпағы, Моғол империясының негізін қалаушы Бабырға қарсы бірнеше рет жеңімпаз жорық ұйымдастырды. 1505 жылы ол Самарқанды қайта басып алып, 1507 жылы Темір әулетінің оңтүстік астанасы Гератты да қолға түсірді. Шайбани 1506 жылы Бұхарды да басып алып, Шайбани империясының негізін қалады. 1508-09 жылдары ол солтүстіктегі жерлерге көп рет басып кіріп, Қазақ хандығының жерлерін шапты.

Алайда ол 1510 жылы Қасым хан бастаған қазақтардың қалың қолынан ойсырай жеңілді.

Парсыстанның Сафауи әулетінен шыққан шахы І Ысмайыл Шайбанидің күшеюінен қауіптеніп, өзбектерге шабуыл жасады. 1510 жылғы Мары шайқасында Мұхаммед Шайбанидің әскері жеңіліп, оның өзі қашпақ болғанда қаза тапты. Ысмайыл Мұхаммедтің денесін бөлшектеп, түрлі жерлерге жөнелтіп жіберді де, оның бассүйегін алтынмен қаптатып, шарап ішетін ыдыс жасатып алды.

Шайбанидің қаза тапқан кезінде өзбектер бүкіл Мауараннахрды, яғни Әмудария мен Сырдария өзендерінің аралығын иемденіп отырған еді. Самарқандты Бабырдан тартып алғаннан кейін Шайбани Бабырдың қарындасы Ханзада Бегімге үйленді. Осы некеге келісім бергені үшін Бабурға Самарқандтан кетуге рұқсат берілді. Шайбанидің опат болғанынан кейін І-ші Ысмайыл Ханзада Бегімге және оның ұлына азаттық сыйлап, Бабурдың өтінішімен оларды оның қасына жіберді. Осы себеппен Шайбанидің тағын оның өз ұлы емес, аталас туыстары иемденді. Олардың ұрпақтары Бұқарды 1598 жылға дейін, ал Хорезмді (ол кейінірек Хиуа деп атала бастады) 1687 жылға дейін биледі.

Абай өзінің «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты еңбегінде: «... Жошының Сибан, яки Шибан деген баласының тұқымынан бір белгілі Шайбақ деген хан шығып, Әмір Темір тұқымынан Һират, Бұхар, Самарқан шәһарларын тартып алып жүргенде,... біздің қазақ біз өзбек жұртымен аталас едік және де Шыңғыс хан тірі күнінде бізді Жошыға тапсырып еді, «сарт-садағам, өзбек-өз ағам»деп, Шайбаққа қарап кетіпті» деген дерек келтіреді.

Далада билік үшін күрес

Шайбани Дешті-Қыпшақтағы бақылау мен ықпалға ие болу үшін баруды тоқтатпады. Шайбани отрядымен дұшпандарынан кек алғысы келіп, даланы кезіп кетті. Ол Едігер-ханның ұлы Бөрек-сұлтанға шабуыл жасап, оны жеңіп өлтіреді. Бүреке-Сұлтан ұлысының қалдықтары мәңгүрттерге қосылды.

Шамасы, Жәнібек хан қайтыс болғаннан кейін, шамамен 1473 жылы, оған шибанидтер мен маңғыттар арасында одақтастық құруды ұсынған Ноғай биі Мұсаның елшілері келді. Маңғыт билері Керей мен Жәнібек-ханның билігінен шығып, сұлтандарды өз еркіне бағынышты етіп хан етіп жариялауға тырысты. Мұса-би Мұхаммед Шайбанимен одақ құрды, оны бүкіл Дешті Қыпшақтың ханы етіп жариялаймын деп уәде берді. Мұхаммед Шайбани хан болады, ал Мұса бекларбек болады. Шейбани хан өзінің 300 адамнан тұратын шағын жасағымен қатысқан шайқаста Чипмунк Хан (1474/1480–1511) жеңіліске ұшырады. Алайда, бұл шайқаста Мұсаның інісі Хорезми қаза тапты. Мұсаның Мұхаммед Шайбаниді хан ретінде қабылдауға деген ниетіне маңғыт басшылары мен Ноғай Ордасын құрған одақтас тайпалар қарсы болды. Келіссөздер созылып, Чипмунк Хан сол кезде Мұхаммед Шайбанидің Сырдариядағы иеліктеріне шабуыл жасады.

Керейдің ұлы Бұрындық ханның Қаратау тауларындағы Сағұндық асуындағы, содан кейін Отырардағы, Түркістандағы, Арқұқтағы жеңісі Мұхаммед Шайбаниді Мұсаның штаб-пәтерінен кетуге мәжбүр етті, ал олардың келісімдері орындалмады. Мұхаммед Шайбани Бұрындық хан мен оның анасы Қасым ханнан Қара-Тау тауларында жеңіліп, содан кейін ол Маңғышлаққа жасырынған.

1488 жылы Шайбани хан Түркістанды басып алды, Түркістан оның Мәуераннахрға жасаған жорықтарында Шайбани ханның негізгі базасы болды. Алайда бірнеше жылдан кейін қала Шайбанидтер билігінен босатылды. Кейін Шайбани хан Хорезмге шабуылдап, онда Тирсакты басып алып, Үргенішті қоршауға алды. Хусейн Байқара оған қарсы Әбд әл-Халиктің басқаруымен жиырма мыңдық әскер жіберді. Шайбани Үргеніш қоршауын алып, Бүлдүмсаз бекінісіне шегінді. Бекіністі басқарған Әмір Халил Мұхаммед Шайбаниді хан және билеуші ретінде қарсы алды.

Сол жылы Шайбани ханның әскерлері Вазирия маңында Тимуридтерді жеңіп, қаланы басып алды. Содан кейін ол Адакты басып алып, сол жерден Астрабадқа шабуыл жасады. Шайбани Хусейн Байқараның оларды сол жерден қуып шығаруға тырысқанына қарамастан, 1490 жылдардың басына дейін Хорезмде болды. 1490 жылдардың басында Шайбани Ташкент билеушісі Сұлтан Махмұд ханның шақыруымен Отырарға кетті. Бірнеше шайқаста ол қазақ хандарын жеңді.

Хорасан мен Мәуереннаһрды жаулап алу және аннексиялау

Шах Ысмайыл мен Шайбани хан арасындағы шайқас.

Мәуереннаһр мен Хорасандағы Тимурид мемлекеттеріндегі азаматтық қақтығыстар туралы біле отырып, Шайбани хан бұл күреске араласып, Түркістанда біртұтас орталықтандырылған мемлекет құруға тырысты. Өзіне адал болып қалған әскерді жинап, 1499 жылы ол оңтүстікке, Мәуераннахрға жорыққа аттанды және Темір қайтыс болғаннан кейін бөлшектеніп тұрған Тимуридтер мемлекетін басып ала бастады. 1501 жылы Шайбани хан ақыры Самарқандты иемденіп, оны өз мемлекетінің астанасы етті. Осы жылы ол күміс және мыс монеталарын шығарды.

1503 жылы Шайбани хан Түркістан қаласына шабуыл жасаған қазақ руларына қарсы қазақ даласында жорық жасады. 1505 жылы көптеген айлар қоршауынан кейін (1504 қараша - 1505 тамыз) Шайбани хан Үргенішті басып алды. 1506 жылы Шайбани хан Балхты иемденді. Оның үстіне 1503 жылы ақын Әлишер Науаидың інісі Дарвиш Әли оған қосылып, Тимуридтер жерін жаулап алуда оны жан-жақты қолдады.

1507 жылы 27 мамырда Герат собор мешітінде Әбілқайыр хан мен «уақыт имамы және мейірімді губернатор» (имам-уз-заман уа халифат-ур Рахман), Шайбани-ханды еске алып, хутба жарияланып, Тимуридтер билігі құлатылды. Ол Мәуераннахрдың, Хорасанның көп бөлігін басып алып, біртұтас мемлекет құра білді.

1507-1509 жылдары Шайбани хан Хорасанның басқа қалаларын: Дамған, Астрабад, Мешхед және т.б. Сефевидтер шахы I Ысмайыл-мен (1501-1524) соғысқа дайындалып, Шайбани хан өзінің солтүстік-шығыс шекараларын қауіпсіздендіру туралы шешім қабылдады және 1510 жылдың қысында Бұрындық хан мен Қасым ханға қарсы төртінші жорық жасады. Бұл науқан сәтсіз аяқталды.

Ақырет

1510 жылы Шайбани хан Гератта болды. Осы кездке I Ысмайыл Шайбани ханның хазарейлерге қарсы күрестегі сәтсіздіктері туралы біліп, Батыс Хорасанға басып кіріп, Гератқа қарай жедел ілгерілей бастады. Шайбани ханның қолында жеткілікті күшті әскер болған жоқ. Хазарейлерге қарсы әскери жорық кезінде ол өз әскерінің көптеген жылқыларынан айырылды.

Әскерлердің негізгі бөлігі Мәуераннахрда орналасты, сондықтан ол өз әмірлерімен кеңесіп, Мервтің қабырғаларының артына жасырынуға асығады. Сефевид әскерлері Астрабадты, Мешхедті, сондай-ақ Сарахтарды басып алды. Хорасандағы барлық өзбек әмірлері, соның ішінде Ян Вафа, Сефевидтер-Қызылбастардан қашып, Мервке келді. Шайбани хан Убайдулла хан мен Мұхаммед Темір сұлтанға көмек сұрап елші жіберді.

Осы уақытта Шах Ысмайыл Мервті қоршап алып, оны бір ай бойы қоршап алды, бірақ ол қаланы басып ала алмады, ханды қаладан шығарып салу үшін ол белгілі бір шегінуге жүгінді.

Деректерге сүйенсек, Мұхаммед Шайбани ханның әйелдерінің бірі Айша-Сұлтан ханым, Моғол ханым деген атпен танымал, өзбек қоғамында үлкен ықпалға ие болған. Дереккөздер кеңесте - хан жиналысында Мервтен Шах Ысмаилдың шегініп бара жатқан Қызылбаш әскерлерімен күресу үшін шығу-шықпау мәселесі талқыланған дейді. Өзбек әмірлері Мәуераннахрдан көмекші күштер келгенше екі-үш күн күтуді ұсынды.

Бірақ әскери кеңеске қатысқан Мұхаммед Шайбани-ханның сүйікті әйелі Моғол-ханым ханға:

«Ал сен, өзбек бола тұра, қызылбастан қорқасың! Егер сіз қорқатын болсаңыз, мен солдаттарды өзім алып, олардың соңынан еремін. Қазір дұрыс сәт, енді мұндай сәт болмайды».

Моғол-ханымның бұл сөздерінен кейін бәрі ұялған сияқты, өзбек әскерлері шайқасқа аттанды, ол Шайбани-ханның жеңілісі мен өлімімен аяқталды.

1510 жылы желтоқсанда Мұхаммед Шайбани хан өзіне келе жатқан 30 мыңыншы қосылысты күтпестен, шах Ысмайылдың арандатушылығына көніп, бес мыңыншы әскерімен қаладан кетіп, шахты қуып жетуге асықты және буктурмада болды.

Махмұдабад ауылы маңындағы шайқаста, 1510 жылы 2 желтоқсанда Мервте (басқа мәліметтер бойынша, 1510 жылы 30 қарашада) Шайбани ханның әскері Ысмайылдың 17000 адамдық әскерімен қоршалып, қатты қарсыласқаннан кейін жеңілді. Әскерлердің қалдықтары батпақты тұзды батпақтарда болды және жебелердің астында өлді. Тарихи зерттеулерге сәйкес, өзбек ақсүйектерінің көптеген өкілдері мен Шайбани ханның өзі шайқаста қаза тапты.

Иран шахы I Ысмайыл Шайбани ханның денесін аяусыз емдеді. Алтынмен орнатылған бас сүйекті бокалға айналдырды деген аңыз бар.

Шайбани ханның бассыз денесі өз мемлекетінің астанасы Самарқандта жерленген.

Шейбани ханның құлпытасы, 1510, Санкт-Петербург, Эрмитаж.

Сыртқы сілтемелер

Бабурдың қолға түсуі және оның Самарқандтан айырылуы (1501) Мұрағатталған 26 ақпанның 2006 жылы.
Бабурдың Ханзада Бегіммен қайта табысуы Мұрағатталған 31 желтоқсанның 2004 жылы.