Шотқара

Шотқара – ортағасырлық қала жұрты.

Ұлытау облысы Ұлытау ауданында, Жезқазған қаласынан солтүстікке қарай 40 км, атақты Жошы хан кесенесінен оңтүстік-батысқа қарай 9 км жерде, Қаракеңгір өзенінің алабында орналасқан.

Орталық Қазақстандағы ортағасырлық қалалары мәселесін арнайы ғылыми бағыт ретінде қалыптастырған Ә.Марғұлан ізденістері барысында белгілі болды. Кейіннен С.Жолдасбаев осы төңіректе зерттеулер жүргізді. 1980 – 1990 жылдары Ж.Смайылов басқарған экспедиция Орталық Қазақстандағы көптеген басқа да қалалармен бірге осы ескерткішке де арнайы археологиялық қазбалар жасап, оның деректерін жазба еңбектердегі мәліметтермен салыстыра отырып, кешенді түрде зерттеді. Шотқара Кеңгір өзеніне шағын жылғаның құяр тұсындағы жазыңқы төбешік іспеттес алаңқайда орналасқан. Ол айналасын ор және бұрыштарында қарауыл мұнараларының шөккен қирандылары бар жалдар қоршаған, бұрыштары әлемнің 4 тарапына қаратылған тікбұрыш пішіндес құрылыс түрінде салынған. Қабырғаларының ұзындығы шамамен 28 – 32 м. Оңтүстік-шығыс жағында қазіргі құрылыстармен бүлінген, ал қалған үш жағында жақсы сақталған ордың жалпақтығы 2,5 – 6,5 м, тереңдігі 0,5 м (қазіргі өлшемдер). Жалдардың жалпақтығы 5 – 8 м, биіктігі 0,75 – 1,2 м. Қарауыл мұнараларының төбешік-үйінді тәрізді орындарының диаметрі 12 – 14,5 м, биіктігі 0,9 – 1,7 м. Ескерткіштің оңтүстік-батыс шетіне салынған ауданы 200 m² қазбаның нәтижесінде қаланың балшықпен бойлай отырып, тастан қаланған қабырғалары мен тас балшықтан тұрғызылған жалдың, бір қарауыл мұнарасының құрылымы анықталды. Қазба деректеріне қарағанда, қабырғалардың сол кездегі жалпақтығы 3 – 3,5 м болған, ал мұнара қабырға бойынан 1,8 – 2,2 м-ге сыртқа қарай шығандау етіп салынған да, тұрғындар ішкі жақтан бұл мұнараның үстіне тас баспалдақпен көтерілген. Аз мөлшерде ғана табылған заттай деректерді қолдан иленген және құмырашы дөңгелегінде жасалған қыш ыдыс бөлшектері құрайды. Қазбаның табанын тазалау барысында оңтүстік-батыс қабырға іргесінен байқалған ұзындығы 2,45 м, ені 0,5 м қарайған дақтың астынан атымен бірге жерленген жауынгер қабірі табылды. Ғалымдардың пайымдауынша, 10 – 11 ғасырларға мерзімделетін бұл қабір қала өмір сүрген уақытқа емес, оның алдындағы кезеңге жатады. Кезінде Марғұлан кеңінен пайдаланған жазба деректердің бірінде, яғни Хафиз Таныштың Бұқар әмірі Абдаллах ІІ туралы жазбаларында Орталық Қазақстан өлкелеріне жорыққа шыққан осы билеушінің Жошы хан мазарының алдында орналасқан Сарай бекінісінің жанында болғанын атап өтеді. Марғұланмен келісе отырып, Смайылов осы жазба деректерде аты сақталған Сарай бекінісінің қазіргі Шотқара қалашығы болуы мүмкін деп есептейді. Типологиялық тұрғыдан күшейтілген бекініске жататын Шотқара қалашығы Алтын Орда дәуірінде, атап айтқанда 13 – 14 ғасырларда салынған.