Шоқай би

Балқанұлы Шоқай — 1755–1827 жылдар шамасында қазіргі Қостанай облысына қарасты Алтынсарин ауданы Обаған өзенінің бойында туып өскен. Зираты Алтынсарин ауданы Шоқай (Қарағайлы) елді мекенінде. Шыққан тегі - Арғын тайпасы (тоқал арғын), Саржетім руы. Қазіргі тоқал арғындардың арасындағы Алдияр (таздар) атымен танымал руы жақын ағайындары болып шығады. Шоқай би Жауғаштыұлы Мадияр бидің інісі Алдиярдың шөпшегі екен. Оншақты жылдай Жәңгір ханның (1808–1845) сарай кеңесшісі болған. Атақты Кенесары ханмен де (1802–1847) қызметтес болып, билік айтып жүрген. Шоқай би өзімен тұстас, замандас Қазы, ізбасты, Қайырлы билер және Арқа елінің көптеген атақты би шешендерімен дәм-тұздас болып, талай-талай жер дауына, ел дауына, мал дауына, жесір дауына қатысып, өзінің әділ төрелігі, шешендігімен атағы шыққан айтулы би екен. Кезінде Шоқай шешен айтқан кесімді, билік сөздер хатқа түспеген. Бірлі-жарымы ғана ел аузында сақталған. Жазушы Қойшығара Салғариннің "Көмбе" романында келтірілген Шоқай биге қатысты екі-үш аңызды (359–360-беттер) ұсынып отырмыз.

Жасаған төреліктері

Бірде Кенесарының Төлеңгіттері Керей елінің көп малын айдап кетеді.

Соған өз елінен ешкім бара алмайды да керейлер Шоқай биге қолқа салады. Шоқай ел азаматтарының сөзін аяқ асты етпей, Керейдің малын даулап, Кенесарыға барады. -Уай, Кенесары! Сен хан болғанмен, атаң Абылайға тартпаған екенсің. Тартсаң, мені үш қырдың астынан қарсы алуың керек еді! - дейді. -Айтқандарыңның бәрі жөн, ардақты Шоқа, - дейді Кенесары әлі де кішілік танытып. - Атаға лайық ісім болмаса, атама тарттым деп алдыңызда бос мақтана алман. Дегенмен өз басым әлгі айтқан ата дәстүріне сай іс істедім-ау деп ойлаймын. Қазақтың бір баласы атымен келіп түсе алмаған ордама, өзім алдыңыздан шығып, атыңыздың басын ұстап, қолтығыңыздан демеп түсірдім. Бұл бір қырдан қарсы алғаным емес пе? Жас келіндей иіліп, есік ашып кіргіздім. Бұл екі қырдан қарсы алғаным емес пе? Кол баладай жүгіріп, кұрақ ұшып барып, көрпе салып, жастықтастадым. Бұл үш қырдан қарсы алғаным емес пе? Шоқай деген атыңызды, ақ сақалыңызды құрметтемесем, бұл Кенесары қай қазаққа осындай қызмет жасапты? -Сол атақ пен сақалды алға тартып, бір шаруамен алдыңа келдім. Осыған не дейсің, енді соны айтшы? - дейді Шоқай. -Келгеніңіз жан жайында болса, қасыңыздан табылар, мал жайында болса алдыңызға салынар. Оған алаңдамай құрметті қонағым болыңыз, - дейді Кенесары. Шоқай осыдан Кенесарының қасында болып, Керейлердің малын түгелдей алып, еліне қайтады. Ханға барарда Керейлер Шоқайға өздерінің тәуір-тәуір киімдерін кигізіп жіберген екен. Малын аман әкелген соң Керейдің бір мырзасы жаксы тымағын өзі сұрауға батылы бармай, арата Шокайдың Жантөре деген баласын салады. -Шоқаң киіп барып келді той, енді тымағымды өзіме қайтарсын, - дейді. Баласы әкесіне келіп айтады. Бұған ашуланған Шоқай:  -Уай, ол не дегені? Керей, Уақ, Адамы куақ, Керей кенішім емес пе еді, Бөлінбеген еншім емес пе еді. Сені Шоқайдың Жантөре дейтін баласы бар дейді-ау. -деп баласын ұрысып үйден қуып шығыпты. Ілгеріректе әлде бір себеппен ығысып кеткен Орта жүз Жолтай деген ел Кеңарал (қазіргі Қостанай облысында) деген жерден коныс алады. Шоқай бидің бай ағайындары жерімізге малы түсті деп осы Жолтайлардың бір үйір жылқысын барымталап айдап әкеліп, сойып тастайды. Малының артынан ізбасты би іздеп барады. Жол-жөнекей ол бір үлкен жиынға кездеседі. Көп қолқалап ізбастының не мақсатпен келе жатканын сезген Шоқай үйге кірген бетте оның жауын жығу үшін: Артында кал ар тұлғасы, Сен еркек емес ұрғашы, Бұл Шоқай баяғыдан бері, Алғанын бере берсе, Қалар еді ғой, Әйелі мен екеуінің кұр басы, - ізбасты, ізбастыны кұм басты. Екі көзі бадырайып, кайдан келді бұл албасты? - деп касындағыларға карап күледі. Сонда Ізбасты: - Балкан ұлы Шоқайсың, Өзің кесір ноқайсың. Өтірік сөзді матайсың, Басынайын деп пе едің, Аз ғана ауыл Жолтайды. Бұл Ізбасты көп көрген, Сендей талас қоқайды. Көп сөзбен басты катырмай, Мал алған жоқпын де де жаныңды бер, - дейді.Малыңды алмадым деп жан беруге бай ағайындарының көнбеитінін білетін Шоқай арайындарына қарсы дау айтқызбай, амалсыз тізе бүгіп тұякка тұяк қайыруға көндірген екен.

Шоқай би мен Ізбасты би сыйлы құда болған. Ізбастының бір баласы Шоқайдың қызына үйленеді. Қыз жас күнінен ақылдылығымен, көріктілігімен көзге түскен екен. Ал, Ізбастының баласы қасқа бас болса керек. Екеуін үйлендіріп, арада бірер айлар өткенде, Жолтай елі құдаларын қонаққа шақырады. Әкесін көрген қыз алдынан жүгіріп шығып, мұңын шағыпты. Шоқай би: «Сыңсыма, қызым! Ізбастыға келін болып түскеніңе қуан. Жүйрік ат боз болады, жақсы жігіт таз болады. Жүніңді түт, күйеуіңді күт!» – деп қызына басу айтқан екен.

Нұрғожа би мен Шоқай би бір жиында айтысып біраз жерге барысыпты. Сонда Шоқай би сөзінің соңын: Арыстанның белгісі - Айналып кетсең артына, Ақырмайды деп еді. Нар түйенің белгісі - Қабырғасын сөксең де, Бақырмайды деп еді. Хас жақсының белгісі - Қанша қайғы көрсе де, "Аһ" ұрмайды деп еді. Ну карағай кұласа, Орнынан орман-шыршалар, Жапырақ жарып гүлденіп, Бұтақ шығып бүрленіп. Қиядан ұшқан қыран құс, Қонақтап өтпес демеңіз. Айдын шалқар су алса, Бұлақ болар сарқырап, Теңіз болар жарқырап, Аққу жүзіп бетінде,деп аяқтапты. Тұрактап өтпес демеңіз. Тұлпар орға жығылса, Артында калған кұлын-тай, Құнан, дөнен болғанда, Тұлпар болмас демеңіз. Ақсұңқар торға шырмалса, Ұяда калған балапан, Қара қанат болғанда, Дуадақ ілмес демеңіз. Қарызың өнсе бітеді, Шам жарығы өшсе бітеді, Қанша дәурен сүрсең де, Дүние қызық өлсе бітеді. Арыстан ақырып, Айға шауып мерт болса, Артынан калған нәсілі, Айға шаппас демеңіз. Атаның салған жолына, Баласы түспес демеңіз...- - Қолыңды жай келінжан, іздегенің балаңа, Аманшылық, мал-бас па? Бата сұрап отырсың, Табақтағы жамбасқа. Өмірлі бол деп балаңа, Бата берейін саспа! Сен жалғыз ұл: Қыпшақта Тұрсынбай мен Тұрмандай бол! Дулатта Қасымбек пен Құрмандай бол! Табында Бұхарбай мен Сейілдей бол! Қаржаста Мұса, Шорман билердей бол! Омбыда ақыл, дана Шоқандай бол! Арғында Қазыбек би мен Шегендей бол! Жазылдай білім біліп кемеңгер бол! Алтайда Аққошқардай айбатты бол! Төртуыл Жанайдардай қайратты бол! Найманда Сары Ердендей сәулетті бол! Жаныста Мырқыбайдай дәулетгі бол! Айбынды хан Кенедей қажырлы бол! Дүшпанға Наурызбайдай қаһарлы бол! Қасқа - кас, досыңа - дос көңілді бол!

Берген батасы

Шоқай бидің ауылында жалғыз балалы әйел болыпты. Сол әйел бір күні сақтап жүрген сотым-жамбасты асып, Шоқай биді үйіне шақырыпты. Ондағы мақсаты жалғыз баласына бата алу екен. Шоқай би келіпті. Оның алдына сұр жамбас пен дәу табақ ет койыпты. Шоқай би қолын жайып: Көп жаса, айналайын, өмірлі бол!

Шоқай бидің баласына айтқаны. Бидің бір баласы бай болса да сараң болыпты. Шоқай биге қонақ жиі келеді. Аз малын соя-соя тауысып алады. Ендігі келген кісіге соятын қой таппай, баласынан сұратса, ол сылтау айтып бермей қояды. Күндердің күні болғанда би қатты ауырып, төсек тартып жатып қалады. Сонда әлгі баласы келіп: «Уа, әке! Қандай өсиет айтасыз? Көңілдегіңізді айтып кетіңіз», – десе керек. Сонда би: «Уа, балам! Санның сауабын алдым, Көптің обалына қалдым. Сауап жеңсе, оңалдым, Обал жеңсе, жоғалдым. Тіріде бір қой беріп сыйламаған әкеңді Өлгенде өтірік айтып қинамасаң қайтеді», -деген екен.

Сандыбайұлы Ерденге айтқан сөзі.

Бағаналы найман Сандыбайұлы Ерден батырдың қадыр-қасиетін аса жақсы көретін баласы дүние салып, қайғыдан басын көтермей жатқанда оған көңіл айта келген, қайғысына ортақтас болған Қанжығалы Жәдігерұлы Асаубай, Қыпшақ Досбол шешен, Балқанұлы Шоқай би, Орынбай Бертағыұлы ақынның сөздерінен де көруге болады. Солардың бірі Шоқай би: — Көкті бу көтереді, Жерді су көтереді. Жүкті нар көтереді, Өлімді ер көтереді, Болмаса, хас патша мен хан көтереді. Сен қарадан туған хан емес пе едің, Айырдан туған нар емес пе едің, — деп көңіл айтады,

Жақсы би қандай болады, жаман би қандай болады

Бір жолы ауылдастары әңгіме-дүкен құрып отырғанда бір қария: - Шөке, Сіз талай рет әділ шешім айттыңыз. Талай жұртты риза еттіңіз. Сонда сіз неге сүйенесіз? - дегенде би былай депті. - Әділ бидің алдынан іс кетпейді, Жамандықтар нәпсіні не істетпейді. Ердің құнын екі ауыз сөзбен айтып, Абыройын адамның еш төкпейді. Қылар жақсы түйедей түймедейді, Ебін тауып әр істі жүйелейді. Жаман болса төрешің ептей алмай, Ақ ісіңді қаралап күйелейді. - Ұрысқанды жақсы би дос қылады. Дауыңа дау жаман би қостырады. Бұл бір нақыл: киікті ата алмаған Атамын деп үркітіп, бос тұрады. Ұрысканды жақсы би табыстырар. Ақылменен жапсарды қабыстырар. Жаман адам отты үріп жандыруға Сөніп жатқан шаланы қағыстырар,- Бұл Шоқай бидің жақсы би қандай болады, жаман би қандай болады дегенге берген жауабы екен. Шоқай биден қалған үрім-бұтақтар бүгінде өсіп өнген бір қауым ел. Олар көбінесе Қостанай өңірін мекен етіп, еңбек етеді.