Шытырмақ

Шытырмақ (Lepіdіum) – орамжапырақ тұқымдасына жататын бір, екі не көп жылдық шөптесін өсімдік, кейде шала бұта. Жер шарында кең тараған, Арктикадан басқа жерде өсетін 150-ден астам түрі белгілі. Қазақстанның барлық аймақтарындағы сортаңды далаларда, далалық шабындықтарда, сазды сортаңды және ылғалды жерлерде өсетін 20 түрі бар. Гүлдері өте ұсақ, шашақ гүлшоғырына топталған. Күлтелері ақ түсті, кейде олар болмайды. Аталығының саны 2 кейде 4, бір ұялы, мамырдан тамыз айына дейін гүлдеп, жемістенеді, жемісі – бұршаққын. Ең көп тараған түрлері: жалпақ жапырақты шытырмақ (L. latіfolіum), оның биіктігі 30 – 100 см, етжеңді жас жапырақтары салат ретінде тағамға пайдаланылады, тұқымынан бұрыштың иісі шығады, сондықтан оның дәм-татымдық маңызы бар; қоқыр шытырмақ (L. ruderale), оның биіктігі 12 – 30 см, жағымсыз иіс шығарады, кейде оны төсек қандаласына қарсы қолданады; тесікжапырақ шытырмақ (L. perfolіatum), оның биіктігі 6 – 20 см, бұл өсімдік өте улы – оны қой мен сиыр жесе уланады, ал халық медицинасында оның тұнбасын бас ауырғанда ішеді; екпе шытырмақты немесе кресс-салатты (L. satіvum), оның биіктігі 30 – 60 см, көбінесе қолдан өсіреді; Мейер шытырмақ (L. meyerі), оның биіктігі 30 – 40 см, жапырақтары қалың, таспа тәрізді, тұқымынан және вегетативті жолмен көбейеді, маусымда гүлдеп, тамызда жеміс салады. Бұл түр тек Жалпы Сырттың тау сілемдері мен Каспийдің солт-нде ғана кездесетін эндемик, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Сілтемелер

Қызыл кітап, ч. 2, А.-А., 1981.