Шығыр

Шығыр — өзен-көлден су тартып, егін суаруға арналған құрылғы. Қазақстанда көне заманнан белгілі. Шығыр көптеген ағаш бөліктерден (оқ, кіндік, жоғарғы тегершік, төменгі тегершік, кегей, қасынек, шелек, астау, т.б.) тұрады. Оқ — үз. 6—7 м жуан да жүмыр бөрене. Ол берік орі жеңіл болып, жегілген көлікке көп күш түсірмей, тез айналуға лайықталып жасалады. Оқтың бір басы — торт қырлы, төменгі тегершік үңғысына кіргізілген, екінші басы — үшкір, оуітгің қарсы бетіндегі жуан бөрене кеспелтегіне, мұндағы ұяға асылып қойылған. Мұндай ұялардың жалпы саны — 10—12. Осы ұяларга өрбіреуінің үз. 4—12 қарыс төрт қырлы кегейлер сына тәрізді етіп кіргізілген. Әрбір кегейдің ұшындағы тесікке ұзындығы 2 қарыстай кулакиіа кигізілген. Шыбық таспамен байлап тасталған, сыптай өрімтал өзегін как жарып өткен осындай құлақшалардың екі жак басы шыбык бүрамаларымен бекітіліп, жалғастырылған. Кегей бастарының өзара біріктірілуі нәтижесінде біртүтас шеңбер — касынек пайда болады. Қасынекке ағаштан не каңылтырдан жасалған 50— 60 шелек байланған. Олар сол кисайта (көлбеу) орнатылған. Оқтың екінші басындағы төменгі тегершіктері аркылы байланысқан, жоғарғы тегершік үңғысы кіндікке кигізілген. Кіндік тік орнатылған, оның екі жак басы үшкір, төменгі жағында тегершік астына бекітілген кеспелтек, жоғарғы жағында ұзындығы кісі бойындай көптеген тіреулер бар. Әрбір тіреу моткенің ортасындағы ойык-үяға сүғылған. Ұя іш жағынан мезғіл-мезгіл тегершік жер ошағының арасынан терендігі тізеден келетін арык казылған. Ок осы арыкка жаткызьшады да, үсті тақтаймен жауып тасталады. Кіндіктіңтүп жағына байланған калжуырға жегілген көлік (ат, түйе, өгіз, есек) жүре бастаса болды, жоғарғы тегершік төменгі тегер- шікті, төменгі тегершік оқты айналдыра бастайды. Мунын нәтижесінде октың екінші басындағы шеңбер — касынек жартылай әуітке сүңгіп, бірден 6—7 шелек су тартып шығарады, су толассыз астауға қүйылып тұрады, одан орі егістікке кетеді. Ш-ды қазақ халқы 20 ғ-дың ортасына дейін пайдаланған (Ш.Берсиев, т.б.). Отырар ал- қабынан Ш. орындары көптеп табылған. Муны Оңт. Қазақстан кешенді археология экспедиция қүрамында болған ирригац. топтың (жетек. В.Грошев) зерттеулері нақты долелдеп берген. Мыс., Темір арык каналы бойынан 10 шақты Ш-дың орны анықталған. Олардың бірі Талапты кенті маңынан үшырасқан. Археологтар бүл жерге үз. 8 м, ені 1,25 м траншея түсіріп, көне Ш. орнын аршыған. Қазба кезінде шелек секілді пайдаланьшған қүмыралар сынықтары алынған. Ш. шүңқырының тағы бір орны одан 500 м жерден, канал бойынан табылған. Мунда археолог- тар үз. 9 м, теренд. 1,7 м траншея қазып, III. орнын аршыған.

10—12 ғ-лардагы Отырар оазисіндегі шығыр. В.А.Грошев реконструкциясы