Шұбар күзен
Шұбар күзен (лат. Vormela peregusna) – сусарлар тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.
| Шұбар күзен | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Амандық күйі | ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||
| Vormela peregusna (Иоганн Антон Гюльденштедт, 1770) | ||||||||||||||||
 Ареал
|
Дене тұрқы — 27—35 см, құйрығы 11—20 см. Түсі шұбар, қара сары дақты. Басы, төсі, бауыры, жауырыны, аяқтары қара қоңыр. Тұмсығы қысқа, құлағы үлкен дөңгелектеу. Қазақстанның оңтүстігінде таралған. Дала, шөл, шөлейт аймақтарды мекендейді. Әр түрлі індет тарататын кемірушілермен, құстармен, олардың жұмыртқасымен қоректенеді. Тамыз—қыркүйекте ұйығып, 5 ай көтеріп, ақпан—наурызда 3—8 күшік туады. Кейінгі кезде тың жерлерді жыртып және кеміргіштермен күресу үшін улы химикаттарды көп қолданғандықтан Шұбар күзен азайып кетегі, сол себепті қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген (1996).[1]
Шұбар күзеннің биологиясы аз зерттелген. Кемірушілермен қоректеніп, пайда келтіреді. Саршұнак, сұр тышқан, құм тышқан молырақ кездесетін шөл және шөлейт өңірлерде тараған. Облыс жерінде Қаркаралы , Нұра (Шошқакөл алабы) ауданында кездеседі.[2]
Статусы
өңдеуIII-ші санат. Ареалы мен саны азая түсуде. Қырғызстан, Тәжікстан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
өңдеуДүниежүзілік және Қазақстан фауналарындағы туыстың жалғыз өкілі.
Таралуы
өңдеуТүрдің таралуы Оңтүстік-Батыс Еуропа, жарым-жартылап Алдыңғы, Орта және Орталық Азия қалетиды, Қазақстанда шұбар күзен, негізінен оның Оңтүстік жартысын – Маңғышлақ, Үстірт, Аралбойы, Қызылқұм, Арысқұм, Мойынқұм, Тауқұм, Бетпақдаланың оңтүстігі, Оңтүстік Балқаш бойы, Іле және Сүреті ойпаттары, Іле мен Жоңғар Алатауларының етектері, Алтай, Алакөл мен Зайсан ойпаттары. Еділ-Жайық өзендері аралығында, Орталық Қазақстанда және Алтай балаларында жойылып кетті.
Мекендейтін жерлері
өңдеуСарышұнақтары, құмтышқандары және басқа да кеміргіштері көп шөлейтті және шөлді участкелер. Бұталар өскен, құмдарды мекендеуді ұнатады. Өзендер бойында тоғайлардың шет жағында, бұталы далада мекендейді. Тауда далалық белдеуде теңіз деңгейінен 3000 м-ге дейін көтеріледі.
Саны
өңдеу1959 жылы Сарыесік атырау шөлінде 0.8-1.2 км² көлемді участкілерде бірден шұбар күзен саналды, яғни оның саны айтарлықтай жоғары болды. XX ғ. 70-шы жылдарында Мойынқұм мен Оңтүстік Балтық жағалауында 10 шақырым қашықтықта оның 1-3 іздері байқалды. Қызылқұм шөлінде бірқатар жерде шұбар күзен едәуір. Оның таралуының басқа қоныстарында ол сирек кездеседі.
Негізгі шектеуші факторлар
өңдеуШұбар күзенінің санының азаюы жерді жыртумен, кеміргіштерге қарсы, әсіресе, үлкен құмтышқанымен, күресу үшін химиялық препараттарды қолдану мен байлатысты.
Биологиялық ерекшеліктері
өңдеуШұбар күзен бір жерде тұрақты өмір сүреді. Көбіне жатақ ретінде құмтышқаны мен сарышұнақтар інін пайдаланады. Кеміргіштермен, әсіресе, құмтышқандары және сарышұнақтармен, қоректенеді. Көбіне түнде, кейде таңертеңгілік жемін іздейді. Күйлеуі – тамыз-қыркүйек айларында. Буаз болуы үзіліс кезеңмен өтеді. Ақпан-наурыз айларынында 3 жас күзен дүниеге келеді.
Қолда өсіру
өңдеуМәлімет жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары
өңдеуҮстірт, Алматы және Алакөл қорықтарында және бірқатар ұлттық парктер мен қорықшаларда қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
өңдеуМекендерін сақтау, ерекше қорғалатын территориялар ұйымдастыру.
Зерттеу үшін ұсыныстар
өңдеуТүрдің аз зерттелгенін ескере отырып, оның экологиясын табиғат жағдайында және қолда өсіру кезінде зерттеу керек.[3]
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Vormela peregusna |
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- ↑ Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
- ↑ 1. Гептнер и др., 1967; 2.Бекенов, 1982; 3. Слудский, 1953; 4. Ротшильд и др., 1967; 5. Бурделов, Бондарь, 1986.