Шөл белдемі

Шөл белдемі – құрлықтың шөл ландшафтысы басым қалыптасқан табиғи белдемі. Негізінен Солттүсттік жарты шардағы қоңыржай белдеуде және Оңттүсттік жарты шардағы тропиктік және субтропиктік белдеулерде таралған. Климатының аридтілігімен сипатталады. Жер бедері таулы қыратты, ұсақ шоқылы, ежелгі өзен аңғарларымен және тұйықталған көл ойыстарымен тілімделген жазық келеді. Жер бедерінің эолдық (жел әрекетінен пайда болған) пішіндері кең тараған. Шөл белдемі жер беті ағын суына кедей; Шөл белдемін жарып ағатын ірі өзендер (Сырдария, Әмудария, Ніл, Хуанхэ, т.б.) онша көп емес. Көлдерінің көбі кеуіп сорға айналады, ірі көлдерінің (Лобнор, Чад, Эйр) аумағы үнемі өзгеріп отырады. Грунт сулары көбіне минералды. Топырақ қабаттары нашар қалыптасқан, құрамында органик. заттар аз, ерігіш тұздар көп. Өсімдік жамылғысы өте кедей: сексеуіл, жусан, кактус, т.б. өседі. Жануарлар дүниесінде Шөл белдемінің табиғи жағдайына әбден бейімделген түрлер ғана кездеседі; кемірушілер және бауырымен жорғалаушылардың түрлері басым. Шөл белдемінің Қазақстан жеріндегі солт. шегі 47 – 48° с. е. аралығымен өтіп, Каспий жағасынан Тарбағатай етегіне дейін 2800 км-ге созылған, ені 500 – 700 км. Жалпы ауданы 1,1 млн. км² немесе республика жерінің 40,4%-ын қамтиды. Солттүстігінде шөлейт белдеміне, оңтүстігінде биік тау белдеулеріне жалғасады. Белдемге Каспий ойпатының оңтүстік, Маңғыстау түбегі, Үстірт, Солтүстік Арал өңірі, Бетпақдала, Сырдария ойпаты, Қызылқұм, Мойынқұм, Балқаш төңірегі жатады. Іленің, Алакөлдің, Зайсанның тауаралық қазаншұңқырларын қамтиды. Климаты тым континенттік, аса қуаң. Қаңтардың орташа температурасы батысынан шығысына қарай –5°С-тан –15°С-қа дейін, оңтүстіктен солттүстікке қарай –4°С-тан –16°С-қа дейін төмендейді. Қар жамылғысының қалыңдығы 10 – 20 см, 2 – 4 ай жатады. Жазы қапырық, ыстықтық әрі ұзаққа созылады. Шілденің орташа температурасы солт-нде 24 – 26°С, оңттүстігінде 30 – 40°С, құм беті 70°С-қа жетеді. Қуаңшылық құбылысы жиі қайталанып тұрады. Жылдық жауын-шашын мөлшісі 80 – 20 мм шамасында, булану мөлшері бұл шамадан 10 – 12 есе асып түседі. Белдем жер беті ағын суына кедей. Ірі Жайық, Жем, Сырдария, Талас, Шу, Іле, Сарысу, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аягөз өзендері шөл өңірінен ағып өтеді. Жер асты су қоры мол. Ірі артезиан алаптары – Каспий, Қызылқұм, Үстірт, Маңғыстау, Бетпақдала, Сырдария, Оңтүстік, Шу – Сарысу. Жер бедері қырқалы-белесті, кейде шағыл құмды, құрғақ терең ойысты және арналы келеді, тақыр, сор жерлер де кездеседі. Көпшілік жерінде тұрақты топырақ қабаты қалыптаспаған, негізінен қоңыр, сұрғылт қоңыр топырақты. Қуаңшылыққа төзімді өсімдік түрлері өседі, эфемерлер басым. Жерінің бедеріне, су сіңіргіштігіне, топырақ жыныстарының ерекшеліктеріне қарай Қазақстан Шөл белдемі тастақты, сазды, құмды және сортаңды болып келеді. Жануарлардан қасқыр, құм қосаяғы, түлкі, сарышұнақ, ақбөкен, жайран, бауырымен жорғалаушылардың алуан түрі (улы жылан, қарақұрт, т.б.), құстардан – қырғауыл, шіл,қызғыш, бүркіт, т.б. мекендейді. Шөл белдемі жер асты суын кеңінен пайдалану нәтижесінде жайылымды мал ш-на пайдаланылады.

Дереккөздер

• «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том