Ығыспа

Ығыспа – Жер қыртысының тік және көлбеу ығыстырушы жазықтық (бет) бойынша қанаттары горизонталь бағытта ығысатын тектоникалық қозғалыстары. Ығыспаның жылжытушысы еңіс немесе тік орналасып, қанаттары көлбеу жазықтықта бір-бірінен ажырап созылады. Ығыспалар сол және оң жақ болып бөлінеді. Олар ығыспаның қанаттарын салыстыру арқылы анықталады. Мысалы: жарылымның бір қанатында тұрып, жылжытушысына көлденең бағытта қарағанда оның арғы жағындағы қарсы қанаты оңға қарай ығысқан болса – оң жақ ығыспа, ал солға қарай ығысса – сол жақ ығыспа болады. Барлық жарылымдар сияқты ығыспалар да сыйыстырушы тау жыныстарының жатыс жағдайына байланысты үйлесімді, үйлесімсіз, көлденең, бойлық және қиғаш болып бөлінеді. Тау жыныстары массаларының көлбеу бағытта ығысуына орай, ығыспаның амплитудасы ондаған, жүздеген м болады. Жер қыртысында ығыспалардың өте ірілері де кездеседі. Мысалы: Калифорниядағы (АҚШ) Сан-Андреас ығыспасының ауқымы 1000 км. Ендік бағыттағы ығыспалар Тынық мұхитының солтүстік-батыс бөлігі түбінде кездеседі, ал тереңдік жарылымдарға Пейве, Суворов, Хаин ығыспаларын жатқызуға болады. Ығыспалар қаусырма және лықсымалармен бірге кездесіп, орт. типті жарылымдар түзеді. Олар ығыспа-қаусырма, ығыспа-лықсыма деп аталады. Жер қыртысы блоктарының көлбеу бағытта жылжуы нәтижесінде пайда болатын ығыспалардың ерекше түріне трансформдық ығыспа жатады. Ол жоғары мантиядағы конвекц. ағыстар әсерінен түзіледі. Трансформдық Ығыспалар бір-бірімен мыналарды біріктіреді: а) орта мұхит жоталары бөлікшелерін, ә) орта мұхит жоталары мен арал доғаларын, б) өзара арал доғаларын. Мысалы, Орт. Атлантиканың жотадан жотаға типтегі Ығыспалары, Сан-Андреас ығыспасы, т.б.

Сілтемелер

Қазақ энциклопедиясы,9 т.