Эмми Нётер

Амалия Эмма Нётер – неміс математигі 1882 жылы 23 наурыз айында Германияның Эрланген қаласында туылып, 1935 жылдың 14 сәуірінде АҚШ-тың Пенсильвания штатындағы, Брин-Мор қаласында қайтыс болған.

Өмірбаяны

Ғалым Эрланген қаласында, еврей отбасында, төрт баланың ең үлкені болып тәрбиеленген. Оның ата-аналары, Макс Нётер мен Амалия Кауфман бай көпестік отбасынан шыққан. Бауыры, Фриц Нётер (Фриц Максимилианович Нётер) неміс және кеңестік математик, статистик Готфрида Нётердің әкесі. Алғашқы уақыттарда ағылшын және француз тілдерінен сабақ бергісі келген. Осындай мақсатпен әкесі жұмыс істеген Эрланген университетінде дәріс тыңдауға рұқсат алған. Алғашқы уақытта (1900 жылы) тек еркін түрде, кейін (1904 жылы) әйелдерге оқуға рұқсат бергеннен кейін ресми түрде дәрістерге қатыса бастады. Дегенмен, университетте Эммиді басқа пәндерге қарағанда математика қаттырақ қызықтырған болатын. Ол математик Пауль Горданның шәкірті бола отырып 1907 жылы инварианттар теориясы бойынша диссертация қорғайды. 1915 жылы Нётер жалпы салыстырмалы теорияларға өз үлесін қосады. Эйнштейн осыған байланысты математика лидері Давид Гилтбертке Нётердің «математикалық ойлау ұшқырлығын» атап өтіп, хат жазады. 1916 жылы Нётер Гёттингенге көшіп барады. Ол жерде атақты математиктер Давид Гильберт пен Флекис Клейн салыстырмалы теория бойынша жұмысты жалғастыру үшін Нётердің инварианттар теориясы саласындағы білі қажет еді. Гильберт Нётерге аксиоматты әдістің жақтаушысы қылу арқылы үлкен ықпал тигізді. Гильберт Нётерді Гёттинген университетінің приват-доценті ретінде ұсыну жөніндегі амалдары сәтсіз шығады. Сол кезде Гильберт былай дейді: «Оның приват-доцент ретінде таңдап алынуына неге жыныс мәселесі кедергі болу керек, соны түсінбеймін. Бұл университет қой, монша емес!»- дейді. Нётер дәрежесі жоқтығына қарамастан Гильберттің орнына жиі дәрістер оқитын. Тек Бірінші Дүниежүзілік соғыс аяқтала салысымен, 1919 жылы приват-доцент, ал 1922 жылы үлкенштатты профессор атанады. Нётердің ең жемісті кезеңі 1920 жылы алгебра саласында жаңа бағыт ойлап табумен басталады. 1922 жылы ғалым Гёттинген университетінде профессор ретінде жұмыс істей отырып, атақты, сонымен қатар тез дамушы ғылыми мектепті басқарады. Замандастары Нётерді ақылды, шырайлы және ашық-жарқын әйел ретінде суреттейді. Оның нәзіктігі сыртқы келбетінде емес, оқушыларға деген қамқорлығында, әріптестеріне әрқашан қол ұшын созуға дайын тұратындығында көрінген. Оның достарының арасында аты әлемге жайылған ғалымдар болған: Гильберт, Герман Вейль, Эдмунд Ландау, нидерланд математигі Л.Брауэр, кеңес математиктері П.С. Александров, П.С. Урысон және т.б. болған. Нётер қоғамдық-демократиялық бағытты ұстанған. 10 жыл қатарынан ол КСРО математиктерімен тығыз жұмыс жасаған; 1928-1929 жылдары КСРО-ға келіп, Мәскеу университетінде дәріс оқиды. Сол кезде Гёттингенде бірнеше рет болған Л.С. Потрягинға және П.С. Александровқа үлкен әсер қалдырады. П.С. Александров былай еске алады: «Осы жазда естіген дәрістердің ең құндысы Гёттингендегі Нетердің жалпы мінсіздік қағидасы жайлы дәрісі болды. ...Әрине, қағиданы алғаш рет Дедекинд қалған болатын, бірақ мінсіздік қағидасының идеясы мен дәлелдемелері Эммидің еңбегі еді. 1932 жылы Нетер өзінің шәкірті Эмиль Артинмен бірге Аккерман-Теблер атындағы премияға математика саласындағы жетістігі үшін ие болады. 1933 жылы ұлтшылдардың билік басына келуіне байланысты еврей ұлтының өкілі ретінде Нетерге АҚШ-қа эмиграция жасап, Брин-Море (Пенсильвания) қыздар колледжіне оқытушы ретінде жұмысқа тұрады және Приснтондағы перспективті зерттеу институтына ұстаз болып шақырылады. Эммидің кіші інісі дарынды математик КСРО-ға қоныс аударып, 1941 жылы «анитикеңестік пиғылдары» үшін ату жазасына кесіледі. Нетердің керемет математикалық жетістіктеріне қарамастан, жеке өмірі сәтсіз болады. Мойындамаушылық, аластату, жалғыздық Эммидің мінез-құлқын өзгерту қажет еді. Дегенмен, ол әрдайым тыныш және мейірімді көрінетін. Тіпті, Герман Вейль оның бақытты болғанын айтады. 1935 жылы Эмми Нетер қатерлі ісікке жасалған сәтсіз отадан қайтыс болады. Академик П.С. Александров былай жазған екен: «Егер математика ғылымында алгебризация заңы, алгебра түсініктемелерінің енуі, алгебралық әдістер үлкен рөл атқарса, онда ол тікелей Эмми Нетердің еңбегі». А. Эйнштейн Нетердің өлімінен кейн өзінің жазбасында Нетерді «математиканың алыбы» деп атап өтеді.

Ғылыми қызметі

Негізі, Неетрдің еңбектері жалпы алгебра деп аталатын жаңа бағыт ойлап табуға арналған. Бұл салаға Нетер бәрінен көп көп еңбек сіңірген. Герман Вейль былай деген екен: «Ван дер Варденнің «Қазіргі алгебра» кітабының екінші томы Эмми Нетердікі болу қажет. Алгебра саласында «Нетер сақинасы», «Нетер модулі», қалыптастыру қағидасы мен Ласкер-Нетердің идеалдар туралы қағидасы негіз болып табылады. Нетер математикалық физикаға тигізген әсері зор. Тіпті симметрия жүйесін сақтау заңдылығымен байланыстыратын теориялық физиканың бастапқы теоремасы осы ғалымның атымен аталған т (1918 жылы жарияланған). Осы еңбектердің арқасында Ландау-Лифшицаның «Қағидалық физика» атты кітабының жариялануына әсер етті. Әсіресе, ауданның кванттық теориясындағы Нетердің қағидасы үлкен рөл атқарды. Нетердің көзқарастары көптеген математик, физиктерге әсерін тигізді. Ол әлемге аты жайылған ғалымдарды тәрбиелеп, оқытып шыққан болатын.