Этимологиялық сөздік

Этимологиялық Сөздік(грек. etymon – ақиқат, logos –сөз), белгілі бір тілдегі сөздердің шығу төркінін, олардың бастапқы дыбысталу түрі мен мағынасын анықтайды. Сөз тарихы, мағынасы тіл тарихымен, сол тілді жасаушы, қолданушы халық тарихымен, өткендегі тұрмыс-салтымен, мәдени-рухани өмірімен, өзге елдерге қарым-қатынасымен тығыз байланысты. Орыс тілі бойынша А.Преображенский, М.Фасмер, Н.М. Шанский, В.В. Иванов, Т.В. Шанская, т.б. Этимологиялық сөздіктері бар. Түркітануда Этимологиялық сөздіктің тарихы А.Вамберидің “Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі” (Лейпциг, 1878) еңбегінен басталады. 1969 ж. Хельсинкиде шыққан М.Рясяненнің “Түркі сөздерінің этимологиялық сөздік тәжірибесі”, 1972 ж. Лондонда шыққан ағылшын ғалымы Дж. Клосонның “13 ғасырға дейінгі түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі”, қазақ тілінің қысқаша Этимологиялық сөздікі (1966), т.б. жарық көрген. Этимологиялық сөздіктің анықтамасы этимологияның 2 түрлі негізіне сүйенеді: 1) ғыл. этимология – сөз төркінін, морфемалардың даму тарихын дәл анықтап, ғыл. негізде түсіндіру; 2) халықтық этимология – кейбір адамдардың жеке сөз мағынасын тұспалдап, топшылау. Этимологиялық сөздіктегі ғыл. этимология 5 түрлі принципке (генеалог., фонет., морфол., семантик., этимол.) сүйенеді. Этимологиялық сөздікте материал түбірлес сөздердің ұясында, солардың бәріне ортақ негіз болған түбірден тараған сөздердің тобына беріледі. Ал кірме сөз болса, қай тілден қандай себеппен кіргені, егер төл сөз болса, сөзжасам процесінің тәртібі беріледі. Этимол. талдаудың мақсаты – сөздің байырғы, алғашқы түрінің, мағынасының тарихи даму, өзгеруін көрсету. Этимологиялық сөздікте қолданылатын этимол. зерттеулердің негізгі әдістері: салыстырмалы-тарихи, семант.-лингвист. география, морфемалық жіктеу тәсілі, т.б. Этимологиялық сөздіктің анықтамалары мен тұжырымдары, зерттеулері сөздің бастапқы түрін қалпына келтіруге, алғашқы уәжді анықтауға қатысты номинация мәселесімен, тіл даму тарихындағы ремектілі құбылыстарды анықтауға этнолингвистикамен, лексикологиямен, тарихи морфологиямен, т.б. тығыз байланысты. Мыс., ағайын сөзі тарихи тұрғыдан аға-іні деген екі сөзден тұрады. Қолқа сөзінің тарихи түбірі ескі түркі тілінде бар, яғни “қол – өтіну, тілеу, сұрау” деген етістік. Көптеген сөздердің мағынасы қолданыс тарихына байланысты өзгеріп кеткен. Осы бағытта қазіргі тілімізде мағынасы түсініксіз немесе тұлғасы о бастағы түрінің өзгеріп кеткен көптеген сөздердің сыры осы қатыста ашылып, сөздердің түп-төркіні, сыры белгілі болды. Ж. Манкеева

Дереккөздер

<references>