Этнонимика

Этнонимика(грек. ethnos – халық, тайпа, onyma – ат, есім) – ономастиканың этнонимдердің шығуы мен таралуын, қолданылуын және құрылымын зерттейтін саласы.

Этнонимдер – тарихи лексиканың ерекше түрі. Бұл этн. құрылым бірлестіктердің (ұлттар мен халықтардың, тайпалар мен тайпалық одақтардың, рулардың) аттары. Этнонимдер құрылымы мен жүйесіне қарай макроэтноним және микроэтноним болып екіге бөлінеді. Макроэтнонимдер – ірі этностар мен этн. одақтарды (орыстар, арабтар, қытайлар, үндістер, т.б.), микроэтнонимдер – кішігірім рулар мен тайпа, ата атауларды (пешенегтер, балталы, бағаналы, ашамайлы, тама, баба, жәнібек, таз, т.б.) зерттейді. Этнографтар мен тарихшылар этнонимдердің шығуын, пайда болуын, тарихи кезеңдері мен таралу шегін зерттесе, тіл мамандары олардың тілдік табиғатын зерттейді. Яғни олардың лексик. құрамын, семантикасы мен мағынасын ашып, этимол. тұрғыдан қарастырады. Этнонимдердің лексик. құрамы әр түрлі. Кейбірі б.з.б. ежелгі замандарға тән болса (үйсін, қаңлы,қыпшақ), басым тобы орта ғ-ға, ал көпшілігі 16 – 18 ғ-ларға саяды. Этнонимдердің ішінде ру аттарының 19 ғ-дың орта кезінде тоқталғаны мәлім. Қазақ этнонимдерінің негізгі көзі – қазақ антропонимдері. Бұрын ру, тайпа аттарынан жер-су (өзен, тау, бұлақ) аттары қойылып келсе, қазір бұл кездеспейтін құбылыс. Бұрыннан келе жатқан Үйсінтау, Арғанаты, Меркі, Қыпшақ, Керей, Қоңырат сияқты жер-су аттары этнотопоним деп аталады. Яғни этнонимдерден жасалған топонимдер.

Қазақ этнонимдері туралы этнограф, тілші ғалымдар Ш.Уәлиханов, А.Левшин, Н.Аристов, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, А.Бернштам, Ә.Марғұлан, С.Аманжолов, Ә.Қайдаров, С.Толыбеков, Т.Жанұзақов, І.Салғарин, А.Әбдірахманов, т.б. зерттеу еңбектерінде түрлі бағытта қарастырылған. Соңғы жылдары қазақ этнонимдері – қазақ шежірелері жеке-жеке кітап болып жарық көруде. Әдеб.: Аристов Н.А., Опыт выяснения этнического состава казахов Большой орды и кара-киргизов. Живая старина, вып. 3 – 4, СПб., 1894; Аманжолов С.А., Вопросы диалектологии и истории, А., 1959; Әбдірахманов А., Қазақстан этнонимикасы, А., 1979; Джанузаков Т., Очерк казахской ономастики, А., 1982; Валиханов Ч., Соб. соч. в пяти томах, т.1, А., 1984. Т. Жанұзақов

Дереккөздер

<references>