Юаньши

Юань Ши (қыт. 元史, пиньинь yuánshǐ)- қытайдың классикалық ресми жылнамалық (хронологиялық) тарихи еңбектерінің бірі. “Юань ши” – қытай тілінен орыс тілінің фонетикасы бойынша тікелей дыбыстық аудармадан алынған атау. Қытай тілінде “Юань” – Юань империясы дегенді, “ши” – тарих дегенді білдіреді. Сондықтан ол қазақ тіліндегі әдебиеттерде өз мағынасымен “Юаньнама” немесе “Юань империясының тарихы” деп те қолданылып жүр. "Юаньши" - Юань әулетінің тарихына арналған кітап. Бұл кітапты Мин әулетінің негізін қалаушы император Тйцзудың (Чжу Юаньчжанның) жырлығымен жазылған. Кітапты жазу Сун Лян (1310-1381) және Ван Вей (1321-1372) басқарған он алты ғалымға тапсырылады. Кітапты жазу 1369 ж. 9 наурызда басталып, 1369ж. 12 қыркүйекте аяқталады. "Ю-дің" негізгі дерегі "Ши лу" (шынайы жазбалар) барлық он үш моңғол императорларына арналған. Кітапта Юань әулетінің соңғы императоры |Шуньди қамтылмағандықтан, 1370 ж. 23 шілдеде қайта толықтырылады. Жалпы "Ю." кітабы 210 цзюаннан және үлкен төрт бөлімнен тұрады. Төртінші "Ле-чжуань" атты бөлімде императорлардың қысқаша жеке өмірбаяны мен оларға көрші елдерге сипаттама беріледі. "Ю." Қытайда моңғолдар билеген кезде жазылған кітап. Бұл кітапта Юань патшалығының тарихымен қоса көрші мемлекеттердің аумағында өмір сүрген тайпалар жөқнінде өте көп мәліметтер алуға болады. "Ю." деректерін ғалым А.Ш. Қадырбаев өз еңбегіне алып пайдаланған. (Тюрки и иранцы в китае и Центральный Азии. XIII - XIV вв. Алматы, 1990). Моңғол әулетінің соңғы ханы Тұқ-Темірдің байауыт тайпасының қызын алғаны айтылады. С.Ақынжанов осы деректерге сүйеніп, байауыттар Қазақ даласына келіп қыпшақтарды бұрыннан басқарып жүрген елбөрі тайпасының орнына келіп билік жүргізген дейді. Сөйтіп, осы күтап деректері арқылы 12-13 ғасырлардың өзінде өх билеуші әулеті бар қыпшақ мемлекеттілігінің болғандығын дәлелдейді. "Ю." айтуынша , 1237 ж. Мөңке хан қыпшақ жерін басып кіріп, Атырау т-не дейін жеткен. Сонымен қатар "Ю." сарайдың беделді ұлықтарын айтқан. Дала ттүркілерінен шыққан лауазымды дамадардың бірі алғаш қыпшақтар тайпасын билеп, кейін көтерілген Жантемір жөнінде деректер келтіреді. Мәселен, керейт Чженхай 1241-1281 жылдары үкімет басшысы болған, керейіт Балхай Мөңкенің хатшысы болған, Дашман салық жинаушылардың басшысы болған және т.б. Моңғолдар 1271 ж. құрған Юань империясын қытайлар 1368 ж. биліктен тайдырып, Мин империясын құрды. Сол жылы патша жарлығы бойынша Сун Лян Юань империясы тарихын жазуға жетекші болады. Қолжазба екі рет қайта жазылып, 1370 ж. аяқталады. Юань Ши қолжазба бойынша 210 томнан (бума) тұрады. Онда Моңғол империясын құрған Шыңғысханнан бастап, Юань империясының соңғы императоры болған Тұқа – Темірдің (Тоғон Тэмир) соңғы жылына (1368) дейінгі 162 жылдық тарих жазылды. Оған пайдаланылған негізгі дерек көздері: Ордадағы күнделік хаттамалар, заң-жарлық ережелер, әдеби жинақтар мен нақтылы әлеуметтік тексеріп-зерттеу материалдары. Аталмыш еңбек жылнама жазудың дәстүрлі жүйесі бойынша төрт салаға бөлініп жазылған. 1) Бын чжи (Bіn Jі – Негізгі баяндар) 47 бумадан (томнан) тұрады. Онда Темучин (Шыңғысхан) және оның әулеттерінің өмірбаяндары мен қоғамдық іс-әрекеттері жазылған; 2) Чжэ (Zhі – деректер) 58 бумадан тұрады. Мұнда патшалықтың қоғамдық саяси құрылымдары, жоғары мансап дәрежелері, географиялық әкімшілік бөліктер, әлеуметтік қатынастар, аспан мен жер жөнінде айтылған аңыздар және нақтылы қоғамдық өмірде болған ірі оқиғалар мен құбылыстар баяндалған; 3) Бяу (Bіao – кесте немесе таблица) 8 бумадан тұрады. Онда ханзадалардың шежірелері, әскери шонжарлардың, ұлы оқымыстылардың, уәзірлердің және жоғары дәрежелі билік басында болғандардың мансап лауазымдары мен шендері, қазына, қаржы жағдайы кесте арқылы көрсетілген; 4) Ле чжуань (Lіe zhuan – тізбекті баяндар) 97 бумадан тұрады. Бұл бөлімде патша ханшайымдарының, бәйбіше-тоқалдарының, ақсүйектердің, патшаға адал азаматтардың, ата-анаға қайырымды ұл-қыздардың, өнерпаздардың, арулардың өмірбаяндары жазылған және жат елдердің тарихы мен қоғамдық жалпы жағдайы, олардың Қытаймен қарым-қатынастары баяндалған. Юань Шида аса құнды байырғы тарихи деректер сақталған. Әсіресе, Моңғол үстіртіндегі түркі ру-тайпаларының тайпаларының Шыңғысханның мемлекет құру қарсаңындағы қоғамдық жағдайы мен әлеуметтік әрекеттері жөнінде жазылған деректер, Орталық Азия мен Моңғол – Юань империясы арасындағы қарым-қатынастарға қатысты жазбалардың деректік құндылығы өте жоғары. Соған қарамастан Юань Шида көптеген тарихи құнды деректердің пайдаланылмағаны, жазу барысында бір адамға екі өмірбаян жазу сияқты ағаттықтардың жіберілгені анықталған. Дегенмен Юань Ши өзінің тарихи құнды деректерді сақтауымен ерекшеленеді. 1958 – 78 ж. ҚХР-дың Пекиндегі Чжунхуа шу цзюй баспасы әр түрлі көшірме нұсқаларды салыстырып, грамматикалық белгілері мен түсініктемелер бере отырып, көп томдық нұсқасын басып шығарды. 1997 ж. бұл шығарма жинақталып, 24 том болып қайта шығарылды.