Юкагирлер
Юкагирлер — Шығыс Сібірдегі халық. Ресейдегі Саха республикасы мен Магадан облысы аумағында өмір сүреді. Антропологиялық жағынан үлкен моңғол нәсілінің солтүстік-азиаттық байкал нұсқасына жатады. Жалпы саны 1,6 мың адам. (2010, халық санағы).[1]
| Юкагирлер | |
| деткиль, одул, вадул, алаи | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
өңдеуТілі - юкагир тілі.[2] Орыс тілі де кең тараған (юкагирлердің 46%-ы оны ана тілі деп санайды).
Діні
өңдеуЮкагирлердің дәстүрлі діні – табиғат күштеріне, рухтарға сенуге, ата-бабалар культіне негізделген шамандық (бақсылық). Бақсылар тірі мен өлі арасындағы, дүниелер арасындағы делдал қызметін атқарып, қоғамдық және рухани өмірде маңызды рөл атқарды.[3]
Тарихы
өңдеуОлар бұрыннан осы аумақта өмір сүріп келеді. 17 ғасырда орыс отаршылдығы басталған кезде юкагирлердің тайпалық топтары чувандар, ходындықтар, анаулы, т.б. Лена өзенінен Анадырьға дейінгі аймақтарды тіршілік етті. 17 – 19 ғасырларда юкагирлердің саны отарлау, өзара қырқыс, түрлі індеттер нәтижесінде біршама азайып, бір бөлігі басқа халықтар ( якут, эвен, т.б.) құрамына қосылды.[4]
Кәсібі
өңдеуДәстүрлі кәсібі - балық аулау, жабайы бұғыларды аулау, шана иттерін өсіру. Көлік құралы ретінде ит жегілген шананы (нарт), жалпақ шаңғыны, ағаш сырғыны пайдаланады. Бұғы жегілген шана да көп қолданылады.[5]
Өмір салты
өңдеуҚоғамдық қатынастарында аналық-рулық ғұрыптардың қалдықтары сақталған. Юкагирлер 12 аумақтық топқа бөлінді, олар кіші бөлімдерден – рулардан тұрды. Руды көбінесе бақсы қызметін атқаратын ақсақал басқарды. Отбасы үлкен, көбінесе матрилокальды.[6]
Дәстүрлі тұрғын үйлері - конус тәрізді жабылған чум, қима ағаш үй.
Ұлттық киімдері теріден жасалған. Сырт киімнен – тон сынды доханы, сонымен қатар алжапқыш, басқа чепчик-құлақшын, тері шалбар киеді. Ерлер унты (жүнді теріден тігілген жылы етік), тері қалпақ пен қолғап, қонышы биік торбаса, әйелдер жарты саркилер киеді. Бұғы терісінен тұрмысқа қажетті бірқатар бұйымдар тігіледі.
Негізгі тағамдары – ет және қайнатылған, кептірілген, мұздатылған балық. Балықты юкола түрінде сақтады, қыста бұғы қанымен немесе қарағайдың шырынымен (анил кериле) қайнатқан. Балықтың ішек-қарындары мен уылдырығы қуырылды, уылдырықтан бәліштер пісірілді. Олар жабайы пиязды, саран тамырын, жидектерді, саңырауқұлақтарды пайдаланды.[7]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4932187
- ↑ Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%AE%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D1%80%D1%8B
- ↑ Юкагиры (ваду, алаи): могучие «люди мерзлоты» Источник: https://travelask.ru/articles/yukagiry-vadu-alai-moguchie-lyudi-merzloty
- ↑ Қазақ энциклопедиясы, 10 - том
- ↑ Самый древний народ на территории России https://xn--e1adcaacuhnujm.xn--p1ai/samyj-drevnij-narod-na-territorii-rossii.html
- ↑ Юкагиры // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/yukagiry_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009
- ↑ народы мира / Юкагиры http://www.etnolog.ru/people.php?id=UKAG