Ядролық қауіпсіздік

Ядролық қауіпсіздік - халықаралық және ұлттық қауіпсіздік жүйесінің аса маңызды бөлігі; адам өміріне, қоғам дамуына қауіп төндіретін, биосфера мен экожүйе жағдайына орны толмас зардап тигізетін ядролық апаттарды болдырмауды көздейтін әскери және азаматтық белгідегі ядролық нысандардың жай-күйімен байланысты. Ядролық қауіпсіздікке қол жеткізудің жол дары: жоғары ядролық технологиялар мен ядролық қаруды таратпау; ядролық сынақтарға тыйым салу; ядролық құрал-жабдықтарды сақтау, өңдеу және тасымалдауға халықаралық бақылау орнату. Әскери және азаматтық нысандағы жоғары ядролық технологиялар ұлттық қауіпсіздікке ғана емес, сондай-ақ халықаралық қауіпсіздікке қатер төндіретін ғаламдық апаттардың негізгі көзі болып табылады.

Тарихы

XX ғасырда орын алған ядролық апаттар әлемдік қауымдастықты тіршілік үшін күресуге тура келтірді. Адамзаттың табиғи жағдайының тоқтауына алып келді. Ұзақ уақыт бойы ядролық қауіпсіздік мәселесін көтергенде жағдай тек техникалық қырынан қаралып келді.

Кейін тірі табиғат пен экожүйенің, биосфераның ғаламдық ластануының - экологиялық қыры, сонымен қатар, халық денсаулығына зардапты әсері - әлеуметтік қыры да назарға іліге бастады.1963 ж. Мәскеу келісімі ядролық сынақты үш ортада да жүргізуге тыйым салды: ауада, әуе кеңістігінде және су астында. Бүдан кейінгі ғаламдық ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің кезеңдері келесідей болды: 1974 ж. 150 кг күші бар ядролық қаруды жер асты сынауды шектеу Келісімі және 1976 ж. бейбіт ядролық жарылыстар туралы Келісім; 1987 ж. КСРО мен АҚШ арасында жоғары деңгейдегі Вашингтон кездесуі. Алайда, осындай халықаралық келісімдер мен конвенциялардың кәптігіне қарамай ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету аяқсыз қалып отыр. БҰҰ Бас Ассамблеясының 50-ші сессиясында 150 мемлекет қол қойған ядролық сынаққа тегіс тыйым салатын Келісім қабылданды. Бұл құжат әлемнің 21 елінде ратификацияланды. Келісім толық күшіне енуі үшін әлі ядролық клубтың мүшесі болып табылатын немесе өз бетінше әскери атом дайындауға жоғары технологиялық жабдықтары бар 44 елде ратификациялануы керек. Қазіргі әлемде ядролық қауіпсіздікті әлсірететін мына бағыттар: Біріншіден, ядролық қару қорының көптігі ядролық қақтығыстың ғаламдық қаупін төндіреді; бес ядролық елдерге енді - Израиль, Үндістан, Пәкістан қосылды. Жақын болашақта 40 елдің өз бетінше ядролық қару жасауға қабілеті болады. Тұрақсыз тәртіптегі елдерде "тұрақты" қару жасау жарысы болу мүмкіндігі туады. XXI ғ. СИТА-да, ¥лыбританияда, Францияда, Ресейде және Қытайда едәуір көлемді ядролық қор сақталып отыр. Екіншіден, техникалық және психопатологиялық себептерден санкцияланбаған ядролық қақ¬тығыстың туындау мүмкіндігі зор. Осы қауіптің аса қатерлілігі АҚШ пен Ре- сейдің қарсыласу деңгейін едәуір төмендетуге әкелді. Ресей мен АҚШ, Ресей мен Үлыбритания, Ресей мен Франция арасында ядролық соғыс қаупін төмендету жөніндегі екіжақты келісім-шарттар бар. Аяқасты ақпар беру мақсатында "тығыз байланыс" желісі қолданылады. Үшіншіден, ядро¬лық қаруы бар кез келген мемлекетте болуы мүмкін "ядролық шантаж" және "ядролық терроризм" ядролық қауіпсіздікті әлсіретуі мүмкін. Төртіншіден, ядролық қару жасауда қолданылатын материалдарды экспорттау ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде қатерлі болып табылады. Бұл жағдайда, әсіресе, плутонидың тасымалдануы мәселесіне баса назар аударған жөн. Бірқатар елдерде әлі күнге радиоизотоптар мен радиоактивті көздерді пайдалануда бақылау мен есеп орнатылмаған.

Ғаламдық ядролық апаттардың алдын алу мақсатында ядролық қаруды жою, ядролық қауіпті азайту, ядролық қаруды таратпау, толық қарусыздану мен ядролық қарудың барлық түрін жоюмен қатар, біртіндеп келешекте АЭС-нан да бас тартуды көздеу керек. Қазіргі кезде атом энергиясын бейбіт мақсатта қолданудың үш тәсілі бар: бірқатар елдерде (Швеция, Норвегия және т.б.) АЭС бүзып, консервациялау бағдарламасы жүзеге асырылуда; басқа елдер (Австрия, АҚШ, Бельгия және т.б.) - АЭС жасаудан толық бас тартты; жекелеген елдерде (Франция, Ресей) - атом энергетикасын дамыту бағдары сақталып отыр (сонымен қатар ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары да қарастырылуда). Ядролық ұстамдылық теориясы - [Nuclear deterrence theory] - кез келген мемлекеттің жауапты шабуылдан болатын зардаптың салдарынан сақтанып бірінші болып қару қолданбауын жорамалдайтын ядролық қарудың саяси қызметін негіздеуші кешен. Ядролық ұстамдылық теориясы (тұжырымы), ядролық державаның ядролық қарулану саласындағы мемлекеттік саясатының ядролық ұстамдылық доктринасына көтерілді.

Ядролық ұстамдылық

Ядролық ұстамдылық - әскери-техникалық, құқықтық та емес, саяси-психологиялық тетік. Америка президенті Джон Ф. Кеннеди ядролық қару¬ды "жібек жіпке ілініп, басымызға төніп тұрған қылышқа" теңеді. Ядролық қарудың болуы екінші жақты бірінші болып қолданудан тоқтатады, алайда ол үшін ол мынаған сенімді болуы ке¬рек: а) қарсыласта шын мәнінде ядролық қарудың барлығына; ә) бұл қарсыластың қарсы жауап ретінде ол қаруды қолдануға техникалық мүмкіндігінің, сондай-ақ саяси және психологиялық дайындығының болуына; б) жауапты ядролық соққы салдарының мемлекет және қоғам үшін қолайсыздығына. Яд¬ролық қарудың дамуының бастапқы кезендерінде 1960-шы жж. Америка Қорғаныс министрі Р. Макнамара жауапты ядролық соққы салдарынан болатын ошақты зардаптың критерийлерін анықтады. Ол бойынша егер жауапты соққыда халқының үштен бірін, 70% өнеркәсіп әлеуетінен айырылу қаупі болған жағдайда бірде-бір мемлекет бірінші болып ядролық қару қолданбайды. Алайда, мұндай "критерийлер" нақтылы-тарихи жағдайлардан, ұлттық психологиядан тәуелді болады: қазіргі кезде көптеген саясаткерлер және сарапшылар тіпті, бір ядролық жарылыстың да болуын еш елдің көтере алмайтынын айтуда (әсіресе, қазіргі ядролық зымырандардың Хиросима мен Нагасакидағы 20-килотонналық жарылыстардан өлдеқайда күштілігін ескерсек).

Ядролық ұстамдылық екі немесе одан да көп ядролық державалардың немесе қарсылас мемлекеттердің өзара стратегиясы болуы мүмкін, сонда ұстамдылық формуласы жауапты соққыда кепілді түрде бірін-бірі жою болып шығады (mutural assured destruction - MAD).

Ядролық ұстамдылық шеңберінен суырылып шығуға талпыныстың бірі 1970-ж "шектеулі ядролық соғыс" (limited nuclear war) тұжырымы болды, ол жаппай жауапты соққымен алмаспай-ақ, ядролық қаруды жоғары дәлдікпен әскери мақсатта қолдануды көздеді. Алайда, ядролық ұстамдық менталитетін нығайтуға 1970-1980-ші жылдардың басында ядролық қарудың жаппай қолданылуының экологияға, ауа райына, планетаның биоортасына тигізетін салдарын зерттеулер септігін тигізді (соның ішінде, ядролық қыстың түсуінің математикалық үлгісінің жасалуы - терең, орны толмас, адамзаттың жер бетінен құрып кету қаупін туғызатын ядролық апаттың планеталық ауқымы).

Ядролық ұстамдылық қырғи-қабақ соғыс жылдары АҚШ пен КСРО-ның ғаламдық текетіресінің теориясы мен саяси доктринасы ретінде қалыптасқанымен, ғаламдық ауқымдағы әскери- саяси құбылыс болып табылмайды. Бес ірі ядролық державалардағы ядролық арсеналдар мен Үндістан, Пәкістан, Израильға қатысты аймақтық ядролық ұстамдық жайлы сөз қозғаған орынды.

Ядролық ұстамдылық доктриналарының қазіргі эволюциясы "қатаң" ядролық ұстамдылықтан "жұмсақ" немесе "шектеулі" ұстамдылыққа өту көзделуде. Сөйте тұра ядролық ұстамдылық соғысты жаппай қырып-жою қаруының салдарынан қорқып қана және оның қолданылуынан қорғансыздыққа ғана негізделген адамгершілікке жат саясипсихологиялық тетік күйінде қалып отыр. Болашақта ядролық ұстамдылықты "жағымсыз механизм" ретінде халықаралық бейбіт кепілдіктің жағымды тетіктеріне алмастыру, сенім, өзара ісқимыл және әріптестік ядролық қаруға толық тыйым салып, түбірімен жоюды жүзеге асыру XXI ғ. халықаралық қауіпсіздік жүйесін қайта құрудың басты міндеті болып отыр.