Уикипедия

Ятрогенез


Ятрогенез кез-келген медициналық қызметтің, соның ішінде диагностиканың, араласудың, қателіктің немесе немқұрайлылықтың салдарынан аурудың, қауіпті асқынудың немесе басқа зиянды әсердің себебі болып табылады[1][2][3]. Алғаш рет 1924 жылы осы мағынада қолданылған[1], бұл терминді әлеуметтануға 1976 жылы Иван Иллич енгізді, ол индустриалды қоғамдар өмірдің шамадан тыс медициналануына байланысты өмір сапасын нашарлатады деп тұжырымдады[4]. Осылайша ятрогенез медициналық нанымдарға немесе тәжірибешінің мәлімдемелеріне байланысты психикалық азапты қамтуы мүмкін[4][5][6]. Кейбір ятрогендік құбылыстар анық, мысалы, дұрыс емес аяқ-қолдың ампутациясы немесе дәрі-дәрмектердің өзара әрекеттесуі танылмауы мүмкін. 2013 жылғы санақ бойынша әлемде шамамен 20 миллион жағымсыз емдеу оқиғалары орын алған[7]. 1990 жылы шамамен 94 000 адам болса, 2013 жылы шамамен 142 000 адам медициналық емдеудің жанама әсерінен қайтыс болды[8].

Тарихы

өңдеу

«Ятрогенез» термині гректің «ятрос» (ἰατρός, «емші») және «генезис» (γένεσις, «тегі») сөздерінен «емшіден туған» дегенді білдіреді; осылайша, оның бұрынғы формаларында ол жақсы немесе жаман әсерлерге сілтеме жасай алады.

Гиппократтан бері адамдар медициналық араласудың ықтимал жойқын әсерлерін түсінді. «Алдымен зиян келтірмеңіз» (primum non nocere) – қазіргі медициналық этикадағы Гиппократтың негізгі қағидасы. Әдейі не болмаса емшінің қателігі немесе немқұрайлылығынан туындаған ятрогендік ауру я өлім көптеген өркениеттерде жазаланатын қылмысқа айналды[9].

ХІХ ғасырда босану орталықтарында босанғаннан кейінгі безгектен («босану қызуы» деп те аталады) болатын өлім-жітімнің таңқаларлық тарихи көрсеткіштеріне әкелген патогендердің аутопсия бөлмесінен босану бөлмесіне берілуі сол дәуірдегі ірі ятрогендік апат болды. Инфекция механизмін алғаш рет Игназ Семмельвейс анықтады[10].

Эпидемиология

өңдеу

2013 жылы дүние жүзінде шамамен 142 000 адам медициналық емдеудің жанама әсерінен қайтыс болды, бұл 1990 жылы 94 000 адамнан 51 пайызға көп[8]. Америка Құрама Штаттарында болжамды жыл сайынғы өлімге мыналар кіреді:

  • Қажетсіз операцияға байланысты 12 000;
  • Ауруханалардағы дәрі-дәрмек қателеріне байланысты 7000;
  • Басқа аурухана қателеріне байланысты 20 000;
  • 80 000 ауруханалардағы ауруханаішілік инфекцияларға байланысты;
  • 106 000 қателердің болмауына, дәрілік заттардың жағымсыз әсерлеріне байланысты.

Осы сандарға сүйене отырып, ятрогенез Америка Құрама Штаттарында жылына 225 000-ға дейін өлімге әкелуі мүмкін (танылатын қатені қоспағанда). Медицина институтының бұрынғы есебінде жыл сайын 230 000-нан 284 000-ға дейін ятрогения өлімі бағаланған[11][12][13][14].

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ a b "Iatrogenic", Merriam-Webster.com, Merriam-Webster, Inc., accessed 27 Jun 2020.
  2. ↑ "John O. Barr & Timothy L. Kauffman, "Iatrogenesis in older adults", in Timothy L. Kauffman, Ron Scott, John O. Barr & Michael L. Moran, eds., A Comprehensive Guide to Geriatric Rehabilitation, 3rd edn. (Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier, 2014)". doi:10.1016/B978-0-7020-4588-2.00056-5.
  3. ↑ "Intervention Mistakes and How to Avoid Them". Addiction Helper. 11 December 2014. Retrieved 3 February 2021.
  4. ↑ a b "iatrogenesis", A Dictionary of Sociology, Encyclopedia.com. updated 31 May 2020.
  5. ↑ David Kuhl, What Dying People Want: Practical Wisdom for the End of Life (New York: PublicAffairs, 2002), p 55.
  6. ↑ Paul F. Lazarsfeld, "Working with Merton", in Lewis A. Cosar, ed., The Idea of Social Structure: Papers in Honor of Robert K. Merton (New Brunswick, NJ: Transaction Publishers, 2012 / New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1975), indexing "iatrogenesis", esp. pp. 328–329.
  7. ↑ Global Burden of Disease Study 2013, Collaborators (22 August 2015). "Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 301 acute and chronic diseases and injuries in 188 countries, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet. 386 (9995): 743–800. doi:10.1016/s0140-6736(15)60692-4. PMC 4561509. PMID 26063472.
  8. ↑ a b GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (17 December 2014). "Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013". Lancet. 385 (9963): 117–71. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442.
  9. ↑ Jason A Wolf; Heather Hanson; Mark J Moir; Len Friedman; Grant T Savage, eds. (12 July 2011). Organization Development in Healthcare: Conversations on Research and Strategies. Advances in Health Care Management Series #10. Emerald Group Pub. p. 292. ISBN 978-0-85724-709-4.
  10. ↑ Hanninen, O; Farago, M.; Monos, E. (1983). "Ignaz Philipp Semmelweis, the prophet of bacteriology". Infection Control and Hospital Epidemiology. 4 (5): 367–370. doi:10.1017/S0195941700059762. JSTOR 30142576. PMID 6354955. S2CID 25830725.
  11. ↑ Starfield B (July 2000). "Is US health really the best in the world?" (PDF). JAMA. 284 (4): 483–5. doi:10.1001/jama.284.4.483. PMID 10904513. Archived from the original (PDF) on 24 December 2010. Retrieved 20 January 2020.
  12. ↑ Leape L (May 1992). "Unnecessary Surgery". Annual Review of Public Health. 13: 363–383. doi:10.1146/annurev.pu.13.050192.002051. PMID 1599594.
  13. ↑ Phillips DP, Christenfeld N, Glynn LM (February 1998). "Increase in US medication-error deaths between 1983 and 1993". Lancet. 351 (9103): 643–4. doi:10.1016/S0140-6736(98)24009-8. PMID 9500322. S2CID 10122133.
  14. ↑ Lazarou J, Pomeranz BH, Corey PN (April 1998). "Incidence of adverse drug reactions in hospitalized patients: a meta-analysis of prospective studies". JAMA. 279 (15): 1200–5. doi:10.1001/jama.279.15.1200. PMID 9555760.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Ятрогенез&oldid=3340181» бетінен алынған