Ғылымтану

Ғылымтану – ғылымның дамуын, ғыл. білімнің жетілуін, ғыл. қызметтің құрылымы мен ауқымын, олардың қоғамдағы материалдық және рухани мәдениет салаларымен, сондай-ақ әлеумметтік институтармен өзара байланысын зерттейтін пән. Ғылым дамуының жекелеген бағыттары ерте кезден дүние мен материя туралы білім жинақталып, жаратылыстану ілімдерінің қалыптасуына орай әр түрлі ғалымдардың (Г.Гельмгольц, К.Бернар, Т.Гексли, К.А.Тимирязев, В.И.Вернадский және т.б.) назарына ілікті. Ғ. мәселелерін арнайы қарастырған ойшылдардың бірі – И.Фихте. Фихтенің «Ғылым туралы ілім» кітабы «білімдердің білімі», «сананың ғылымы» іспеттес көзқарасты ұсынды. Ол философияның практикасы мен теориясын бір-бірімен ұштастыратын үш негізгі қағидадан (адам санасы еркіндік принципіне, танымдағы субъект пен объект арақатынасының принципіне, ерік сезімі немесе қажеттілік сезімі принципіне сүйенеді деген қағидадан) тұрады. 20 ғ-дың 20–40-жылдары зерттеудің айрықша саласы ретінде Ғ-дың басты бағыттарын түсіндіруге талпыныс жасалды. Әсіресе, Дж. Берналдың, С.Г.Струмилиннің еңбектері ерекше болды. 40-жылдары ғыл. қызметті эмпириялық зерттеу ісі өрістеді. 60-жылдары Ғ. дербес ізденіс саласы ретінде мойындалып, ғылымды адами қызметтің айрықша бір пішімі ретінде бағалайтын тиянақты көзқарас пайда болды. Ғылымтанудың арқауы мен міндеттері туралы қазіргі заманғы ұғым орнығып, оның сан алуан мәселелерін зерттеумен арнаулы ғыл. ұжымдар айналыса бастады. Ғылымтанудың дербес дамуы оның құрамдас, арнаулы салаларының – ғылым социологиясының, ғылым экономикасының, ғылым психологиясының, т.б. қалыптасуына жол ашты. Алайда ғылымтану – жекелеген пәндердің кешені емес, тіпті ғылым дамуының логикалық-танымдық, әлеумметтік-экономика, психология, құрылымдық-ұйымдастырушылық аспектілері туралы білімдердің жиынтығы да емес, ғылым дамуын тарихи тұрғыдан өзгермелі әлеум. тұтастық ретінде айқындайтын факторлардың өзара әрекеттесуін зерттеумен айналысатын ғылым. Ғылымтануда зерттеулердің талдамалы және нормативті бағыты бар. Талдамалы зерттеудің мақсаты – әлеум. ин-т әрі қызметтің айрықша пішімі ретінде ғылымның өзіндік міндеттерін атқаруы мен дамып-жетілуінің заңдылықтарын (атап айтқанда, оның дамуының әлеум.-экон. дәйектемелерін, олардың өзара байланысын; ғылымның өзге әлеум. ин-ттармен байланысының тұрпаттарын; өз ауқымының өзгеруі үрдісінде ғылымның ұйымдық пішімдері мен әлеум. қызметтерінің эволюциясын, т.б.) ашып көрсету. Әлеум. ин-т ретінде қарастыру арқылы ғылымның қоғамдағы орнын анықтауға мол мүмкіндік ашылатынын американдық социолог Р.Мертон ерекше атап өтті. Оның пікірінше, ғылым әлеум. ин-т ретінде дәлелді білімді жетілдіреді, білімнің нақтылығын арттыруға демеу табады, ғалымдардың ғылымды дамытуға қосқан үлесін әділ бағалауға жағдай жасап, ғыл. ортадағы әріптестік ынтымақтастықты жетілдіреді. Ғылымның қоғам дамуындағы орнын және өзге әлеум. ин-ттармен өзара байланысын зерделеу барысында тарихтың, социологияның, экон. теориялардың ұғымдары мен әдістері қолданылады. Ғыл. шығарм. мәселелері психологияның, әлеум. психология, информатиканың тәсілдері арқылы жан-жақты қарастырылады. Ғыл. қызметті ұйымдастыру талабы көптеген мамандардың – басқару теориясы қызметкерлерінің, психологтардың, социологтардың, математиктердің, компьютерді игерген кәсіби қызметкерлердің басын біріктіруді қажет етеді. Ғылымтануды дүниетанымдық тұтас сала және шығарм. қызмет ретінде зерттеу арқылы ғыл. саясат пен ғылымды мемл. басқарудың теор. негіздерін үнемі жетілдіріп отыруға мүмкіндік туды; ғыл. қызметтің тиімділігі мен өнімділігін арттырудың тың жолдары пайда болып, ғыл. ізденістерді арнайы жоспарлаудың, ұйымдастырудың талап-ережелері іріктеліп, жүйелене бастады. Ғылымтанудың қалыптасу және жетілу сипаты қоғамның даму ерекшеліктерімен сабақтасып, салаласып жатады.

Дереккөздер

<references>