Қазақстандағы қыз алып қашу

Қыз алып қашу — қазақтың салт-дәстүрлерінің бірі. Зорлықпен үйлену іс-тәжірибесі қазіргі уақыттағы Қазақстан аумағында ерте заманнан бастап, қазіргі уақытқа дейін сақталған. Шынайы ұрлаудан басқа, екі жақтың келісімімен «ұрлау» дағдысы да қолданылады.

Тарихы

Ерте заманда

Қызды неке қию үшін алып қашу ежелгі әдет-ғұрпы патриархаттын қалыптасу уақытына жатады^[1]. Қызды алып қашу салтын Орталық Азия мен Қазақстанда өте сирек қолданған. Әдетте бұл жағдай ата-анасының келісім бермеу кезінде немесе олар тойды жасауды тым созған кезінде іске асырылған^[2]. Қазақтардың ішіндегі некенің басым түрі әрі қарай қызға «қалың мал» төлеумен жалғасатын «құдалық» болған. Қазақтардың құқықтық әдет-ғұрыпында қызды алып қашудың бірнеше түрі, оларға халықтың арасындағы түрлі қатынасы кездескен. Егер күйеу жігіт қыздың әкесі құдалықтың шарттарын бұзған, әлдеқашан басы байланған қызды ұрласа (ұл мен қыз "алып қашу" туралы алдын-ала келісім жасасқан кезінде^[3]), онда бұл ауыр қылмыс болып саналмаған. Бөтен басы байланған қызды алып қашу ауыр қылмыс болып табылған^[4].

Кеңестік кезеңде

Ресми кеңестік дереккөздерге сәйкес, Қазақ КСР-де қызды алып қашу әдет-ғұрпы жойылған^[5]. Бірақ шын мәнінде бұл әдет-ғұрып ешқайда жоғалмай, «алып қашуға» ұқсас келісілген қыздың үйден «қашуына» өзгерген. Келісімсіз алып қашу және зорлықпен үйлендіру жағдайлары кеңестік кезеңнің соңғы жылдарында кездесе бастап, посткеңестік кезеңде жалғасын тапқан^[6].

Тәуелсіз Қазақстанда

Әйелдердің құқығын қорғау ұйымдарының бағалауы бойынша, Қазақстанда жылына 5 мыңдай қызды алып қашу жасалынады. Бұл әдет-ғұрыпқа қатысты Қылмыстық кодексте жеке бап қарастырылмаған. Сол себепті, қыздарды еріксіз алып қашу деректері туралы нақты ресми статистика жоқ. Өйткені, бұл қылмыс – ҚР Қылмыстық кодексінің "Адам ұрлау" бабына жатқызылған. Бірақ бұл жағдай ұрланған қыздың құқық қорғау органдарына хабарлаған кезде ғана қолданылады. Алайда көптеген қыздар осындай тағдырға бойсұнуда. Бұған кейбір ата-аналардың ұрланған қызды кері қабылдамауы да итермелейді^[7].

Алып қашуға әдетте күдіксіз "қалыңдықтың" құрбылары мен таныстары қатысады, олар оны елсіз жерге шығарады, одан әрі "күйеуі" оны автокөлікке күштеп отырғызып, өз үйіне апарады. Үйге келісімен "қалыңдыққа" орамал тағылады, мерекелік дастархан жайылады, жас әйелдер күйеу жігітті мақтай бастайды, ал оның әпкелері мен әжелері қызды неке қиюға келісуіне иландырады. Үйде "қалыңдықты" ұстап қалу үшін қазақтарда үлкен кісіні аттап өту күнә болып саналғаннан күйеу жігіттің әжесі тіпті табалдырыққа жатып алуы мүмкін. Ұрланған қыз осындай істерге қарсы тұру үшін үлкен батылдыққа ие болуы керек^[8].

Қыз бен оның ата-анасының келісімінсіз "шынайы" алып қашудан басқа^[9], қазіргі Қазақстанда күйеу жігіттің материалдық жағдайы толыққанды үйлену тойын өткізуге мүмкіндік бермегендіктен^[10] қалыңдықтың екі жақты келісімі бойынша алып қашу "имитациясы" кең таралған^[11]. Осындай "ақылдылықтан" кейін салтанатты той күйеу жігіттің ата-аналары үйінде ғана өткізіледі, бұл үрдісте үлкен үйлену салттарының азаюы мен арзандау тенденциясына байқалады^[12]^[13].

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (125 бап) адамды ұрлағаны үшін Қазақстан азаматы төрт жылдан жетi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Егерде азамат қылмыс үшін адамдар тобымен алдын ала сөз байласса; бiрнеше рет жасаса; өмiрге немесе денсаулыққа қауiптi күш қолданса; қаруды немесе қару ретiнде пайдаланылатын заттарды қолданса; көрiнеу кәмелетке толмаған адамға қатысса; кiнәлi адамға жүктiлiк жағдайда екенi көрінеу белгілі әйелге қатысса; екi немесе одан да көп адамға қатысса; пайдакүнемдiк ниетпен жасаса; адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып жасаса; жәбірленушінің жеке басын куәландыратын құжаттарды бұрмалап, жасырып не жойып жасаса – оның мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, жетi жылдан он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Егерде азамат қылмыс үшін қылмыстық топ жасаса; ұрланған адамды қанау мақсатында жасаса; абайсызда жәбiрленушiнiң өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса – оның мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, он жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Ұрланған адамды өз еркiмен босатқан адам, егер оның әрекеттерiнде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады^[14].

Дереккөздер

↑ Жандосов, Ж. К., Степанян, Ц. А. Общее и особенное в процессе перехода к социализму — Казахстан, 1978. — Б. 62. — 336 б.
↑ Кишяков, Н. А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана — Наука, 1969. — Б. 97. — 240 б.
↑ Джелбулдин, Е. Т. Обычаи и традиции — Масс-Медиа, 2001. — Б. 13. — 134 б.
↑ Абиль, Е. А. История государства и права Республики Казахстан — 2-ші бас. — ИКФ Фолиант, 2001. — Б. 108—109. — 184 б.
↑ Турсунбаев, А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане — Казахское государственное издательство, 1957. — Б. 246. — 325 б.
↑ Pauline Jones Luong The Transformation of Central Asia: States and Societies from Soviet Rule to Independence — Cornell University Press, 2004. — Б. 60—61. — 332 б. — ISBN 9780801488429.
↑ Муминов, А. Кража невест – часть реального Казахстана, - эксперты. — Курсив, 12 июня 2015.
↑ Операция “Похищение невесты”. — Караван, 9 января 2009.
↑ Мустафина, Р. М. Представления, культы, обряды у казахов: в контексте бытового ислама в южном Казахстане в конце XIX—XX вв. — 1992. — Б. 45.
↑ Россия и мусульманский мир, Выпуски 7-12 — Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2005.
↑ Джунусбаев, М. Дж. Образ жизни семьи в Казахстане — Чимкентский педагогический институт, 1991. — Б. 132.
↑ Жданко, Т. А. Семейный быт народов СССР — Наука, 1990. — Б. 458.
↑ Кауанова, Х. А. Образ жизни и быт рабочих семей: на материалах Казахстана — Издательство «Наука» Казахской ССР, 1982. — Б. 98—100.
↑ Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ.. Тексерілді, 28 қаңтар 2016.

Қосымша әдебиет

Sevara Azizova Bride kidnapping in Kazakhstan in Discourses of Law and Custom, Nationalism and Tradition, Kinship and Gender — Central European University.
Cynthia Werner Women, Marriage, and the Nation-State: The Rise of Nonconsensual Bride Kidnapping in Post-Soviet Kazakhstan (en). — Cornell University Press, 2004.

Сілтемелер

Райхан Рахим, Чингиз Сайханов, Искандер Салиходжаев Украденные невесты. Vox Populi (11 июля 2014). Тексерілді, 28 қаңтар 2016.

[1] Жандосов, Ж. К., Степанян, Ц. А. Общее и особенное в процессе перехода к социализму — Казахстан, 1978. — Б. 62. — 336 б.

[2] Кишяков, Н. А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана — Наука, 1969. — Б. 97. — 240 б.

[3] Джелбулдин, Е. Т. Обычаи и традиции — Масс-Медиа, 2001. — Б. 13. — 134 б.

[4] Абиль, Е. А. История государства и права Республики Казахстан — 2-ші бас. — ИКФ Фолиант, 2001. — Б. 108—109. — 184 б.

[5] Турсунбаев, А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане — Казахское государственное издательство, 1957. — Б. 246. — 325 б.

[6] Pauline Jones Luong The Transformation of Central Asia: States and Societies from Soviet Rule to Independence — Cornell University Press, 2004. — Б. 60—61. — 332 б. — ISBN 9780801488429.

[7] Муминов, А. Кража невест – часть реального Казахстана, - эксперты. — Курсив, 12 июня 2015.

[8] Операция “Похищение невесты”. — Караван, 9 января 2009.

[9] Мустафина, Р. М. Представления, культы, обряды у казахов: в контексте бытового ислама в южном Казахстане в конце XIX—XX вв. — 1992. — Б. 45.

[10] Россия и мусульманский мир, Выпуски 7-12 — Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2005.

[джунусбаев-11] Джунусбаев, М. Дж. Образ жизни семьи в Казахстане — Чимкентский педагогический институт, 1991. — Б. 132.

[12] Жданко, Т. А. Семейный быт народов СССР — Наука, 1990. — Б. 458.

[13] Кауанова, Х. А. Образ жизни и быт рабочих семей: на материалах Казахстана — Издательство «Наука» Казахской ССР, 1982. — Б. 98—100.

[14] Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ.. Тексерілді, 28 қаңтар 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]