Қазақстанның атмосферасы

Атмосфера айналымы. Қазақстан жері қыс маусымында Сібір антициклонының тармағы мен азорлық ядросының ыкпалына жиі ұшырап отырады. Осыған байланысты республиканың солтүстігінде оңүстік-батыс және батыс, ал жазда солтүстік-батыс бағыттан соғатын жел басым келеді. Қазақстандағы атмосфералық процестер Солтүстік жарты шардың Атлантика – Еуразия секторының 3 ірі аумақты айналымы ықпалымен қалыптасады. Егерде циклондар мен антициклондардың алмасу жолдары ендік бағытпен өтсе, онда ол ендік бағыттағы айналым делінеді. Ендік бағыттағы айналым кезінде Қазақстанның көпшілік бөлігінде жауын-шашынның мөлшері кеміп, ауа температурасы жоғарылайды. Еуропалық айналым кезінде республикаға суық ауа массаларының енуі жиілейді, температура шұғыл төмендейді, жауын-шашын молаяды, жел күшейеді. Сібірлік айналымда – оңтүстіктен тарайтын жылы ауа массалары ұлғайып, ауа температурасы жоғарылайды, жауын-шашын кемиді. Республика климатының қалыптасуына оның жер бетінің әр тектілігінің де әсері болады.

Қыс маусымы.

---

Қазақстандағы атмосфералық циркуляциялық процестерге оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы тау жүйелері (биікт. 4000 – 5000 м-лік) мен Каспий және Арал теңіздері сияқты су айдындары да ықпалын тигізеді. Табиғи кедергі саналатын тау жүйелері атмосферадағы ендік бағыттағы шептік белдемін солтүстік-шығыс бағытқа қарай ойыстырып, ауа массасының заулама ағынын күшейтеді. Осы ауа массасы сонымен бірге тау бөктеріндегі жергілікті климатты қалыптастырушы тау аңғарлық ауа айналымын тудырады. Қазақстанның таулық және тау етегіндегі өңірлерінің термиялық режимі жапсарлас жатқан жазықтар жағдайына қарағанда мүлдем басқаша келеді. Таудағы температура жазық жердегіден төмен келеді. Тау беткейлері төңірегіндегі ауа қабатының радиациялық салқындауынан және беткеймен төмен қарай ойысқан ауаның жылынуынан таулы аудандарда темп-раның ауытқу амплитудасы кеміп, температура инверсиясы (жалпы биіктікке байланысты ауа температурасының көтерілуі) қалыптасады. Инверсия қыс маусымында неғұрлым күштірек қалыптасады. Тау жоталарына жақындаған сайын тік бағыттағы ауа ағыны күшейіп, жауын-шашын шұғыл артады. Орташа жылдық жауын-шашын мөлш. жазықта 100–200 мм болса, тау бөктерінде 500–600 мм-ге дейін артады. Жазық өңірлерде жылдық жауын-шашынның максимумы жаз айларында, ал тау бөктерінде жылына 2 рет (наурыз – сәуір және қараша – желтоқсан) байқалады. Су айдындары бриздік айналымды тудырады, ол құрлықта ондаған километрге ғана таралады. Орта ендік бойындағы су айдындарының солтүстік-шығыс жағалауында жазда жылы ылғалды ауа ағыны үстемдік етсе оңтүстік-батыс жағында атмосфералық суық серпіліс пайда болады. Бұл құбылысты Арал теңізі мен Каспийдің солтүстік-шығыс бөлігінен жиі-жиі байқауға болады. Су айдындарының оңтүстік-батыс бөлігіне қарағанда солтүстік-шығысында жауын-шашын 2–3 есе көбірек түседі. Аумақты Каспий айдыны климаттың қалыптасуына қыста ғана ыкпал жасайды. Керісінше, Арал теңізі атмосфера айналымына жаз айларында ғана катысады. Көлемі шағын Балқаш көлінің де атмосфера айналымына және бұлттылыққа тигізетін әсері мол. Қазақстан жеріндегі соғатын желдің орташа жылд. 4–4,5 м/с, Каспий теңізінің жағалауында 6 м/с-тен астам, ал Жетісу қақпасында соғатын Ебі желінің жылдамдығы 70 м/с-ке жетеді.

Қазақстан аумағын 4 климаттық белдеу қамтиды:

• Орманды дала
• Дала
• Шөлейт
• Шөл
• Орманды дала климаттық белдемі республиканың ылғалы ең мол бөлігі. Орташа жылдық жауын-шашын мөлш. 242 – 315 мм-ге дейін, оның 80%-ы жылдың жылы мезгілінде жауады. 10°С-тан жоғары орташа тәуліктік ауа температурасының жылдық жиынтық мөлш. 2100°С. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 160–170 тәулік. Ең қысқа жыл маусымы – көктем, ұзақтығы 1,5 ай, жазы 3 айға созылады. Қысы ұзақ, қазаннан сәуірдің соңына дейін. Қуаңшылықтың орташа жылдық мөлшері 37 күн, кейбір жылдары 110 – 113 күнге дейін созылады.
• Далалық климаттық белдем республиканың солтүстігіндегі біраз аймақты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 – 300 мм, оның 70 – 80%-ы жаз айларына тән. Тұрақты қар жамылғысы 140–160 күнге созылады, қардың орташа қалыңдығы 30 см-дей. Дүлей желді күндер көп және эрозиялық процестер күшті дамыған. 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 2100 – 2300°С. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақт. 170–180 тәулік. Қуаңшылықтықтың орташа жылдық мөлш. 69 күн. Орманды дала климаттық белдеміне қарағанда қысы және көктемі қысқа, жазы ұзағырақ, күзі 1 айға жуық (қыркүйектен басталады).

Қазақстанның шөлейтті жерлері.

• Шөлейт(қолжетпейтін сілтеме) (шөлейтті дала) климаттық белдем, немесе қуаң дала Қазақстанның орта бөлігіндегі жазық өңірді алып жатыр. Жылдық жауын-шашын мөлшері оңтүстікке қарай 279 мм-ден 153 мм-ге дейін кемиді, оның 43–27%-ы жылдың суық маусымында түседі. Тұрақты қар жамылғысы 120 күндей сақталады. Қар жамылғысының қалыңдығы батыстан шығысқа қарай 20 см-ден 60 см-ге дейін артады. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 25°С-тан жоғары күндер саны 30–45, 35°С-тан жоғарғысы – 10–20 күн. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы 170–200 тәулік. Қысы қатал, ауа райы құбылмалы келеді, жазы ыстық, радиацияның жиынтық мөлшері тым жоғары. Аңызақ лебі кейбір жылдары айына 27–29 күнге созылады.
• Шөл климаттық белдемі Қазақстанның жазық өңірінің көп бөлігін қамтиды. Ол 3 типке ажыратылады: сазды шөл, құмды шөл және тасты шөл. Орташа жылдық температурасы 3–13°С, жылдық жауын-шашын мөлшері 81– 84 мм. Кейде жылына 20–30 күндей қар жауады. Жазы ұзақ, ыстық, қысы салқын, ауасы тым құрғақ келеді. Қар жамылғысы тұрақсыз. Жалпы жылына қар белдемінің оңтүстігінде 31, солтүстік-шығысында 120 күндей жатады. Желі баяу, аязды маусымның ұзақт. 100–170 күндей. Вегетациялық өсіп-өну кезеңі 180–260 тәулік. Қысы құбылмалы: қарашада түсіп, наурыздың аяғына дейін созылады. Аяз кейде –15–20°С-қа, ал солт-нде –32°С-қа дейін жетеді. Жазы мамырдың басында басталып, қыркүйектің 2-жартысына дейін созылады. Шілденің орташа температурасы 23 – 30°С, кей күндері 41 – 46°С-қа дейін көтерілуі мүмкін. Көктемнің тым қысқа маусымында жылдық ылғалдың 14–25%-ы түсіп үлгіреді, соның нәтижесінде топырақ ылғалға қанығып, эфемерлік өсімдіктер қаулап өседі.

Қазақстанның қиыр оңтүстік бөлігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, т.б. метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай жеке оңтүстік шөл белдем аралығын құрайды. Ерекшелігі: жауын-шашынның негізгі мөлшері (62–67%) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар қылауы байқалады, бірақ та қар жамылғысы қалыптаспайды. Вегетациялық өсіп-өну кезеңінің ұзақт. 245–260 тәулік, 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлш. 4300–4600°С. Жыл маусымдары айқын ажыратылады. Қысы қысқа, 90 күндей. Жазы ұзақ, 160–170 күнге дейін созылады..