Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы

Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы - 12 сәуір 2017 жылы жарыққа шыққан Елбасы Н.Ә. Назабаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы аясында өлкеміздегі киелі орындарға мән беру, экологияны жақсарту, олардың картасын жасауды көздейтін бағдарлама. Тарих пен мәдениетке, адамның рухани дамуына және оның туған жеріне деген байланысына негізделе отырып адам мен оның өміріне бағытталған. Кейбір тұлғаларды мәңгі еске сақтауда ұлтты мәдени байыту мен мінәжат етуге арналған орындар түріндегі ұлы ата-баба ерліктерін осындай бағдарға жатқызуға болады.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі
(ағылш.) Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi*
ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі
Ел	Қазақстан
Түрі	мәдени
Критериялар	i, iii, iv
Сілтеме	1103
Аймақ**
Координаттар	43°17′51″ с. е. 68°16′15″ ш. б.43.29750° с. е. 68.27083° ш. б. / 43.29750; 68.27083
Қосылуы	2003  (27-сессия)
Картадағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі
* Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ

Бәйтерек
Жалпы мәлімет
Орналасуы	Қазақстан, Астана
Құрылысы басталды	30 тамыз 2002
Биіктігі
Антеннаның төбесі	105 м
Шатыры	97 м
Техникалық сипаттамасы
Лифтілер	2
Дизайны мен құрылымы
Сәулетшісі	Ақмырза Исаұлы Рүстембеков
Инженер-құрылысшы	М.Вахштейн
Картада орналасуы
Бәйтерек

Түндегі Бәйтерек

Хан Тәңірі шыңы
Күн батардағы Хан Тәңірінің көрінісі
Сипаттамасы
Биіктігі	6995 м
Орналасуы
42°12′41″ с. е. 80°10′30″ ш. б.42.21139° с. е. 80.17500° ш. б. / 42.21139; 80.17500
Елдер	Қазақстан  Қырғызстан  Қытай
Хан Тәңірі шыңы

Арыстан баб кесенесі
Жалпы мәлімет
Статусы	Мемлекет қорғауында
Орналасуы	Қазақстан Республикасы, Түркістан облысы, Отырар ауданы
Биіктігі	12 м
Техникалық сипаттамасы
Басқа да өлшемдері	35x12м (сыртқы ауданы)
Дизайны мен құрылымы
Сәулетшісі	Ескендір қажы (?)

Қазығұрт тауы
Қазығұрт тауы
Сипаттамасы
Тау жүйесі	Талас Алатауы
Пайда болған кезеңі	Палеозой
Ұзындығы	22 км
Ені	10 км
Биіктігі	1768 м
Орналасуы
42°02′18″ с. е. 69°39′33″ ш. б.42.03833° с. е. 69.65917° ш. б. / 42.03833; 69.65917
Елдер	Қазақстан, Түркістан облысы
Қазығұрт тауы

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»

Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарнамалық құжатында жалпыұлттық қасиетті мекендер ұғымының маңыздылығын атап өткен болатын. Президент өз сөзінде: «Қазақстанның қасиетті жерлерінің мәдени-географиялық белдеуі – неше ғасыр өтсе де, бізді кез келген рухани жұтаңдықтан сақтап, аман алып шығатын символдық қалқанымыз әрі ұлттық мақтанышымыздың қайнар бұлағы. Ол – ұлттық бірегейліктің басты элементтерінің бірі», – дей келе, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» құжаты аясында «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» атты жобаның қолға алынатындығы туралы айтқан еді.

Киелі мекен географиясының құрылуының маңызы

Осындай орындарды білуіміз көптеген нәрсені үйретіп, олардан қажетті өмірлік қуат алуға мүмкіндік береді, біз халықтың санасына жалпыұлттық қасиетті орындар ұғымын сіңіруіміз керек. Осыған байланысты, Киелі мекен географиясының құрылуы - адамның рухани баю мәселесін алға тартып қана қоймай, сонымен қатар мәдениетіміз бен салт-дәстүрімізді, бай тарихымыздың құндылықтарын көрсетеді. Бұл бөлім аймақтық және республикалық киелі мекендерді, олардың тарихы мен ерекшеліктері туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді. Заманауи Қазақстан мәдениеті. Қоғам дамуының басты көрсеткіші болып әрдайым оның мәдени жетістері болды. Сол себептен, бұл жетістіктерді әлемдік деңгейде таныту қажет.

Ұлы Даланың қойны-қонышында тарихынан талай сырды шертетін киелі жерлер, құпиясы көп қасиетті мекендер көп-ақ. Осы орайда елімізде енді қолға алынып жатқан «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы қазақтың кең даласындағы қасиетті жерлер мен мекендерді жете зерттеп, халыққа жеткізуді мақсат етіп отыр. Сондықтан, алдағы уақытта еліміздегі тарихи маңызы бар, көпшіліктің назарын аударатындай киелі жерлеріміздің терең зерттеліп, танылатынына үміт зор!

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасымен сабақтастығы

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарлаамасы аясында тарихи-мәдени ескерткіштеріміз біршама жаңғыртылып, қорғалғаны мәлім. Алайда, аталмыш бағдарлама барлық мәдени-тарихи сәулетті ескерткіштерімізді, киелі мекендерімізді қамти алмады. Осы орайда «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы еліміздегі барша географтардың, тарихшылар мен ғалымдардың, өлкетанушылардың басын қосып, барлық қасиетті жерлеріміз бен тарихи мекендерімізді елге танытады, қажетті деңгейде дәріптелуіне себеп болады деп күтудеміз. Жалпы мамандар аталмыш жоба ішкі туризмді дамытуға үлкен серпін береді дейді.

Идеяның түпкі төркіні

Ұлытау төріндегі жәдігерлер кешенін, Қожа Ахмет Ясауи мав­золейін, Тараздың ежелгі ескерткіштерін, Бекет ата кесенесін, Алтайдағы көне қорымдар мен Жеті­судың киелі мекендерін және басқа да жерлер­ді өзара сабақтастыра отырып, ұлт жадында біртұтас кешен ретінде орнықтыру.

Республика бойынша 100-ден астам нысан жалпыұлттық деңгейде қасиетті орындар санатына кірсе, 500-ден астам нысан жергілікті маңызы бар киелі нысандар қатарына кірген. Түркістан облысында тарихи-мәдени маңызы бар 1300-ге жуық ескерткіш есепке алынған көрінеді. Ақтөбе облысы бойынша 700-ге жуық тарихи-мәдени ескерткіш тіркеуге алынған екен. Оның 10 шақтысы республикалық маңызы бар, қалғандары жергілікті маңызы бар ескерткіштер.

Мұның бәрі тұтаса келгенде халқымыздың ұлт­тық бірегейлігінің мызғымас негізін құрай­ды. Біз жат идеологиялардың әсері туралы айтқанда, олардың артында басқа халықтардың белгілі бір құндылықтары мен мәдени символдары тұрғанын есте ұстауымыз керек. Тиісінше, оларға өзіміздің ұлттық құн­ды­лықтарымыз арқылы ғана төтеп бере аламыз. Қазақстанның қасиетті жерлерінің мәдени-географиялық белдеуі – неше ғасыр өтсе де бізді кез келген рухани жұтаңдықтан сақтап, аман алып шығатын символдық қалқанымыз әрі ұлттық мақтанышымыздың қайнар бұлағы. Ол – ұлттық бірегейлік негіздерінің басты элементтерінің бірі. Сондықтан, мыңжылдық тарихымызда біз алғаш рет осындай ауқымды жобаны жасап, жүзеге асыруға тиіспіз.

Қамтылатын мәселелер

1. Аталған «Мәдени-географиялық бел­деу­дің» рөлі мен оған енетін орындар туралы әрбір қазақстандық білуі үшін оқу-ағарту дайындығын жүргізу қажет.

2. БАҚ осыдан туындайтын ұлттық ақпараттық жобалармен жүйелі түрде, мықтап айналысуы керек.

3. Ішкі және сыртқы мәдени туризм халқы­мыздың осы қастерлі мұраларына сүйенуге тиіс. Мәдени маңыздылығы тұрғысынан біздің Түр­­кістан немесе Алтай – ұлттық немесе құр­лықтық қана емес, жаһандық ауқымдағы құн­дылықтар.

Ерекше қорғалатын табиғи мұра ескерткіштері

1. Ұлытаудағы Ақмешіт Әулие биігі
2. «Хан Тәңірі» шыңы
3. Алтайдағы Мұзтау шыңы
4. Шарын каньоны
5. Қазығұрт тауы
6. Жамбақы тауындағы және Абай ауданындағы «Қоңыр әулие» үңгірлері
7. «Отпан тау» тарихи-мәдени кешені
8. «Бектау ата» тауы және үңгірі
9. Жылаған-ата үңгірі енгізілді

Археологиялық және архитектуралық ескерткіштер

1. «Бозоқ» ортағасырлық қалашығы
2. «Боралдай сақ қорғандары»
3. «Есік-сақ» қорғаны
4. Таңбалы (Тамғалы) археологиялық кешені
5. Теректі әулие
6. «Беғазы» археологиялық кешені
7. Ботай қонысы
8. Берел қорымы
9. Шілікті қорымы
10. Мерке-Жайсан түркі ғұрыптық кешені
11. Қосбатыр - Қумай ескерткіші (шамамен VI-VIII ғғ.)
12. Ақыртас бекінісі (VIII-IX ғғ.)

Ірі орта ғасырлық қалалық орталықтар және Қазақ хандығының астаналары

1. Қойлық қалашығы
2. Жанкент қалашығы (V-ХV ғғ.)
3. Сығанақ қалашығы (VІ-ХІХ ғғ.)
4. «Шірік-Рабат» қалашығы
5. «Жент» қалашығы
6. «Ежелгі Тараз қалашығы» (І-ХІХ ғғ.)
7. Сарайшық қалашығы (ХІІІ-ХVI ғғ.)
8. Сауран қалашығы (ХІІІ-ХVІІІ ғғ.)
9. Ақкөл-Жайылма қалашығы
10. «Жайық» (Теке) қалашығы

Діни және ғибадат орындары

1. Қ.А.Яссауи кесене-кешені (Рабия Сұлтан Бегім кесенесі XV ғ., Үлкен Қылует ХІІ ғ., Күлтөбе (Ясы) қалашығы, Гауһар ана кесенесі)
2. Арыстан баб кесенесі (ХII ғ.)
3. Ибраһим ата кесенесі (XI-XII ғғ.)
4. Қарашаш ана кесенелері (XI-XII ғғ.)
5. Қарабура кесенесі
6. Баба Түкті Шашты Әзіз кесенесі
7. Бәйдібек би кесенесі
8. Домалақ ана кесенесі
9. Үкаш ата мазары (ІХ-Х ғғ.)
10. Исмайл-ата сәулет кешені (ХІ-ХІХ ғғ.)
11. Mаңғыстау жеріндегі қорымдар мен жерасты мешіттері (Оғыланды жеріндегі Бекет ата ХVIII ғғ., Шопан ата Х-ХIХ ғғ., Көне Бейнеу және Бекет-ата ХI-ХIХ ғғ., Қараман ата, ХIII-ХIХ ғғ., Масат ата, Х-ХIХ ғғ., Шақпақ ата IХ-Х ғғ., Сұлтан-епе б.д. Х- ХIХ ғғ.)
12. Сисем ата қорымы (ХIII-ХIХ ғғ.)
13. Абат-Байтақ кесенесі (ХІV-ХV ғғ.)
14. Алаша хан кесенесі
15. Жошы хан кесенесі
16. Домбауыл кесенесі
17. «Екідің» (Сарыторғайдағы ерте кезең ескерткіштері)
18. Қозы Көрпеш пен Баян сұлу мазары
19. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы кесенесі
20. «Оқшы ата» кесенесі
21. «Қорасан Ата» кесенесі
22. «Төлегетай-Қылышты ата» кешенді-мазары (ХІ-ХІІ ғғ.)
23. Тектұрмас кешені (ХІV ғ.)
24. Қарахан кесенесі (ХІІ ғ.)
25. Айша бибі кесенесі мен Бабажы Хатун мазары (ХІ-ХІІ ғғ.)
26. Бегім ана мұнарасы (Х-ХІ ғғ.)
27. «Қорқыт ата» мемориалды кешені
28. Ұшқан ата қорымы
29. Ақмешіт қорымы
30. «Бұқар жырау» кесенесі
31. Ырғызбай Ата кесенесі
32. Вознесенск кафедралы шіркеуі
33. Құнанбай қажы мешіті және Христос Спаситель шіркеуі (XIXғ.)

Киелі орындар

1. «Қобыланды батыр» мемориалдық кешені
2. Есім хан кесенесі (ХVІІ ғ.)
3. «Абылай хан» алаңы
4. «Хан моласы» мемориалдық кешені (XVIII ғ. Әбілқайыр хан)
5. «Абылай хан резиденциясы» кешені
6. «Қабанбай батыр» кесене-қорымы
7. «Райымбек батыр» кесенесі
8. Тама Есет Көкіұлы кесенесі (ХVІІІ ғ.)
9. Қарасай және Ағынтай батырлардың мемориалдық кешені
10. Махамбет Өтемісұлының кесенесі,
11. 1916 жылғы көтеріліс басшылары кесенесі (Амангелді Имановтың бейіті; Әбдіғаппар және Кейкі батыр кешені)
12. А. Байтұрсыновтың Алматыдағы үйі
13. Ш.Уәлихановтың Алтынемелдегі мемориалдық кешені
14. «Абай-Шәкәрім» мемориалдық кешені
15. Ы.Алтынсарин кесенесі
16. Ж.Жабаев кесенесі
17. Ф.М.Достоевскийдің Семейдегі әдеби-мемориалды үйі
18. Міржақып Дулатовтың кесенесі
19. Тарас Шевченконың мемориалды кешені
20. Теміртаудағы Тұңғыш Президент тарихи-мәдени орталығы

Қазақстанның киелі орындарының географиясы

1. «Таңбалы тас» ескерткіші
2. Орбұлақ шайқасы болған жер
3. Бұланты шайқасы болған жер
4. Аңырақай шайқасы болған жер
5. Ордабасы тауындағы «Бірлік» монументі
6. «Бөкей Ордасы» тарихи кешені
7. Астанадағы «Отан қорғаушылар» монументі
8. «Саяси қуғын-сүргін құрбандарының «АЛЖИР» мемориалды кешені
9. Республика алаңы (Тәуелсіздік монументі, «Тәуелсіздік таңы»)
10. Долинка кентіндегі саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау музейі
11. Семейдегі «Алаш арыстары» үйі
12. Семей полигоны құрбандарына арналған «Өлімнен де күшті» монументі
13. Астанадағы «Ашаршылық құрбандарына ескерткіш» монументі
14. «Астана-Бәйтерек» монументі
15. «Қазақ елі» монументі
16. «Мәңгілік Ел»