Қазақстан республикасының орталық мемлекеттік архиві

Қазақстан Республикасының мемлекеттік орталық архиві - ғылыми-анықтамалық мекеме. 1921ж. құрылған. Архивте 1733жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі көзеңнің тарихи құжаттары мен кино-фото-фоно материалдары, Абай Құнанбаевтың өмірі мен қызметі жайындағы құжаттардың түпнұсқасы сақтаулы. Архивтің совет кезеңіне дейінгі «Ресей империясы ішкі істер министрлігі Семей облысы басқармасының» № 5 қорында, «Далалық генерал-губернатордың кеңсесінің» № 64 қорында, «Сібір қазақтарын басқарудың шекаралық басқармасының» № 374 қорында және басқа да отарлау әкімшіліктері қорларында Абайдың қайраткерлік қызметін көрсететін көптеген куәліктер мен құжаттар бар. Отарлаушы әкімшілік орындарының іс қағаздары материалдарында Абайдың Қоңыр-Көкше тобықты болысында болыс болған көзіндегі қызметіне байланысты құжаттар кездеседі. Абайдың 3 мерзім бойы қатарынан болыс болып сайланғаны белгілі. Орыс әкімшілігінің қазақ өміріне сайлау жүйесін енгізуі жергілікті ақсүйектердің оны өз мақсатына пайдалануына, сөйтіп парақорлықтың, сатқындықтың, жемқорлықтың, қазына мүлкіне қол сұғушылықтың және арызқойлықтың, айтыс-тартыстың өрістеуіне әкеліп соқты. Абайдың болыс болған көзіндегі қара қылды қақ жарған әділ қызметіне қарапайым халық қана риза болып қойған жоқ, ол орыс әкімшілігі өкілдері тарапынан да құрметке ие болып отырды. Сонымен бірге қазақ ақсүйектерінің жершілдік, рушылдық, туыстық мүдделері Абайдың демократиялық көзқарасына әр кез кесе-көлденең тұрды. Сондықтан да архив қорларында Абай Құнанбаевтың қызметі жөні ндегі құжаттармен қатар оның үстінен жазылған арыздар мен шағымдар да аз кездеспейді. Олардың әрқайсысына жазған Абайдың түсініктемелері мен мәлімдемелері де жеткілікті сақталған. Мысалы, құжаттардың мынадай тізімін келтіруге болады: Күшік-тобықты болысы Құнанбаевтың Сергиополь сыртқы округінің 1866 ж. 29 қарашадағы бұйрығына рапорты; Семей уезі Жанкөбек-Сыбан-Әлжан болысының Абай Құнанбаевты пара алды деп айыптаушы және сайлау қорытындысына наразы 1002 түтін иесі қырғыздардың (қазақтардың) 1877 ж. 22 қыркүйегіндегі өтініш арызы. Арыз бойынша 1885 ж. 21 маусымында басқарушысы А. Құнанбаевтың үстінен қозғалған тергеу ісі. Ибрагим және Оспан Құнанбаевтардың қиянатшылдығы, зорлықшылдығы жөніндегі 1889 ж. 20 желтоқсанда берген қазақ Қынашевтың арызы . Бұдан басқа архив қорында Абайға мұсылман фундаментализмі бойынша күдік келтіріп, оның қыстауына тінту жүргізілгені жөнінде мәліметтер мен кейіннен ол күдіктің мүлдем негізсіз екені жайында: Семей уезінің бастығы Новроцкийдің А. Құнанбаев қыстауына жүргізілген тінту мен оның ұлдары Мағауия мен Тұрағұлдан табылған корреспонденциялар, 1903 ж. 25 көкектегі рапорты бар. Шаймерден Қойшығұловтың Абай қыстауына жүргізген тінту негізінде 1903 ж. 6 наурызда А. Құнанбаев атына жазылған хатының тексі. Орыстың отарлаушы әкімшіліктер өкілдері жазып, грифпен «аса құпия» деп белгі соққан Абайға берілген ерекше «мінездемелер». Бұл «мінездемелерде» Құнанбаевтың аса дарынды екені, білімділігі мен зерделілігі, қазақтар арасында беделінің жоғары екендігі, орыс үкіметіне ниеті түзу екені айтылып, сонымен бірге оның «соңғы көзде денесінің ауырлап, алқам-салқам күй кешіп отырғаны және оның ықпалы дала төсінде бұрынғыдай емес екені» атап өтілген. Архив қорларында Абайдың туған-туыстары, оның ішінде әкесі Құнанбай Өскенбаевтың 1849 ж. Күшік-тобықты болысына болыс болып сайлануы жөнінде құжаттар да кездеседі . Өскенбаевтың қазақ балаларын оқыту үшін мектеп ашу жөнінде Сібір қазақтарын басқарудың шекаралық басқармасының атына 1845 ж. 21 қаңтарда жазылған рапорты. Абайдың ұлы Тұрағұл Ибрагимовтің 1917-19 ж. 3 жылға болыс сайлауына дауысқа түскені жайындағы қағаздар. Ресми мекемелер ұсынған материалдардың құжаттық ерекшеліктеріне байланысты архив қорында Абайдың шығармашылығы, аудармалары, философиялық трактаттары, әндері, өлеңдері т. б. құжаттар жоқ.