Қазақ ауыз әдебиеті

Қазақ ауыз әдебиеті(халық поэзиясы, фольклоры) — қазақ халқының бұқаралық көркем сөз шығармашылығы. Алғашқы нұсқалары ерте заманда, түркі тектес рулардың, тай-палардың сөйлеу тілі қалыптаса бастаған кезде пайда болған. Қ.а.өзенінің ежелгі үлгілері орхон ескерткіштеріндегі көне түркі жазуларынан да (7 ғ. соңы — 8 ғ. басы) кездеседі. Қазақстан мен Орта Азия, Алтай өңірі мен Еділ бойын мекендеген көшпелі түркі халықтарының кейбір ертегілері мен аңыздары, дастандары мен өлең-жырлары, мақал-мәтелдері мен жұмбақтарының негізі төркіндес екені мәлім. Мысалы, Махмуд Қашғардың ("Диуани лұғат ат-түрк", 11 ғ.). Жүсіп Баласағұнидің ("Құтадғу білік"), Рабғузидің ("Қиссасул-анбия", 13 ғ.) Еңбектерінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілері ұшырасады. Сондай-ақ, бұған қазақтың "Алпамыс" дастаны өзбектерде "Алпомиш", алтайлықтарда "Алып-манаш", башқұрттарда "Алпамыса менән барсын һылу", "Қозы көрпеш— баян сұлу" жыры Алтайлықтарда "Қозы әркеш", башқұрттарда "Кузый курпес мәнән маян-хылу", "Қобыланды" дастаны қарақалпақтарда "Қобылан" деген атпен мазмұны бір-біріне ұқсас болып жырланатыны да дәлел. Қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларының алғаш хатқа түсуі Махмуд Қашғар, Жүсіп Баласағұни кітаптары шыққан 11 ғасырдан басталады. Бүл кітаптарға енген көптеген өлең-жырлар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар қазақ ауыз әдебиетінің төл үлгілерімен сабақтас. Мысалы, "Бейнет түбі — зейнет", "адамның аласы — ішінде, малдың аласы — сыртында", "қонақ келсе — құт келер", т.б. кейінірек басылып шыққан "Кодекс куманикус" (Венеция, 1363) жинағында да көптеген қазақ жұмбақтары кездеседі. Мысалы, "Ерте тұрдым — алып ұрдым" (есік), "Айдалада ақ отау, аузы мұрны жоқ отау" (жұмыртқа), "буы бар да ізі жоқ" (кеме) т.б. Қазақ ауыз әдебиеті ежелгі үлгілерінен қазақ халқы даму тарихының ор түрлі кезеңдерін, оның рухани сана-сезімінің өсу дәрежесін танытуға болады. Бұған алғашқы коғам, рулық-патриархалдық дәуір, феод, заман қазіргі ауыз әдебиетінің өз мазмұнымен, түрімен ерекшеленетіні айғақ. Мысалы, табиғаттың дүлей күшіне табыну, жалбарыну сарынындағы өлең-жырлар алғашқы қоғамдық дәуірдің жемісі болса, шаман, Ислам діндеріне байланысты туған өлең-жырлар сол діни ұғымдардың үстемдік еткен кезеңдерін байқатады. Қазақ ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары — тұрмыс-салт жырлары, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, тақпақтар, шешендік сөздер, ертегілер, батырлар жыры, ғашықтық жырлар (лиро-эпос), тарихи жырлар, айтыс өлеңдер. Бұлардың бәрі де мазмұнына, тақырыбына, құрылысына қарай ішкі жанрлық түрлерге жіктеледі. Басқалардан гөрі тұрмыс-салт жырларының түрлері көп. Діни ұғымға байланысты өлеңдер, арбау, жалбарыну, бәдік, бақсы сарыны болып бөлінсе, үйлену, қыз ұзатуға байланысты өлеңдер — той бастар, бет ашар, жар-жар, сыңсу болып дараланады. Бұлардан басқа тіршілік кәсіпке, төрт түлік малға байланысты да өлең түрлері және адам өміріндегі мүңшерді білдіретін қоштасу, естірту, көңіл айту, жұбату, жоқтау тәрізді өлеңдер де бар. Қазақ ауыз әдебиетіндегі ұсақ өлеңдерді халық лирикасы немесе халықтың өлең-жырлары деп те атайды. Осы топқа жататын шығармаларға қара өлең (он өлеңі), өтірік өлең, бесік жыры және толғау, терме, тақпақты да қосуға болады. Дастандар тобына батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи жырлар жатады. Ертегілер: қиял-ғажайып ертегілері, хайуанат жайындағы ертегілер және салт ертегілері болып бөлінеді. Шешендік сөздер, қанатты сөздер, нақылдар, мақал-мәтелдер — бейнелі сөздер тобын құрайды. Жұмбақтар мен жаңылтпаштар да осы топқа жақын. Қазақ ауыз әдебиетінің жанрлары бір мезгілде пайда болған есім. Тұрмыс-салт жырларының кейбір түрлері көне заманның куәсі болса, тарихи жырлар, айтыстар бертінде шыққан. Алғашқы дәуірдегі шығармаларда мифтік, діни сенімнен туған түсініктер орын алса, кейінгі кезде өмір шындығын, тұрмыс-тіршілік тынысын, нақты құрылыстарды көрсетуге талпыну байқалады. Қазақ қайығы - көлік құралы. Сырдария өткелдерінде кеңінен қолданылған. Қазақ қайығы тарихи дерек көздерінен де белгілі. Зерттеуші К.Ақышев араб географтарының мынадай дерегін келтіреді: "Су көбейген кезде 30 фарсах жерге дейін үлкен аймақты басып... төбелердегі ауылдар мен елді мекендерге тек қайықпен баруға бо-латын" (К.Ақышев). Сырдарияның Отырардағы тұсында ескі заманнан-ақ үш қайық, Ақжар, Маякум, шеңгелді өткелдерінде қазақ қайығы пайдаланылған. Қазақ қайығы омыртқа, қарақұс, жақтау, беріктік секілді негізгі және шау, бұлқын сияқты қозғаушы, бағыттаушы бөліктерден тұрады. Қайықтың әр бөлшегін үлгісіне қарай тораңғы діңінің түзу және иіңді бөліктерінен төрт қырлы етіп байтесемен шауып, бір-біріне қиюластырып, ағаш бұрғымен тесіп, жиде шегемен бекіткен. Қайықтың жарығын таза мата қиындысымен тығындап, сыртын ешкінің майымен майлаған. Сырдарияның Отырар тұсындағы өткелдерінің соңғы қайықшылары — Ақжардағы әлі, Маяқұмдағы Әбді, шеңгелдідегі Сағынтай, соңғы ұстасы Надайымбек Сыздықұлы.

Қазақ ауыз әдебиеті

Дереккөздер

Әдебиеттер.: Қ. Айтаханов, Жұмаш е в а., Отырар жәдігерлері. А., 2004.