Қазақ кітаптары

Қазақ кітаптары - 1807-1917 жылдар аралығында қазақ тілінде басылған кітаптар. Олардың Қазақстан тарихын, оның әдеби, мәдени өмірін зерттеуде маңызы зор. Қазақстанның біртіндеп Ресейге қосылуына дейін ел арасына бірлі-жарым араб, парсы, шағатай тілдерінде шыққан кітаптар тарады. Қазақ тілінде кітап бастыру ісі Ресейге қосылғаннан кейін 19-ғасырдан басталды. Алгашқы қазақ кітаптары Санкт-Петербургте, Қазанда, Орынборда, Омбыда, Ташкентте басылып шықты. Көбінесе Қазан университетінің Каримовтар мен Хусайыновтар баспаларынан шығып тұрған. Қазақ кітаптарының тарихы 1807 жылы Қазан гимназиясының баспаханасында жарық көрген "Сейфілмәлік" кітабынан басталады. Шығыс сюжетінен алынған бұл дастан революцияға дейін ең көп басылған кітап. 1831 жылы Қазанда "Иғланнама", 1840 жылы "Қисса-и- Шәкір-Шәкірат", падишаһ һашим балалары, 1848 жылы "Хатымтай жомарт", 1857 жылы "Мансұр - ул хал-лаж" атты кітаптар басылған.

19 ғасырдың 2-жартысынан бастап орыс ғалымдары қазақ халқынын ауыз әдебиетін, тілін, мәдениетін ғылыми тұрғыдан жүйелеп зерттеумен қатар, қазақтарға арналған оқулықтар жазды, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап бастырды. Солардың бірі Н.И. Ильминский (1822 - 1892) болды. 1861 жылы Қазандағы университет баспаханасында "Материалы к изучению киргизского наречия Н.И. Ильминского", "Самоучитель русской грамоты для киргизов Н.И. Ильминского" атты мәтін орыс әрпімен қазақ және орыс тілдерінде жазылған кітаптар жарық көрді. Ильминскийдің 1862 жылы Марабай ақыннан жазып алған "Ер Тарғын" жыры кітап болып шыққан қазақ халқының тұңғыш ұлттық эпосы. Кейін осы нұсқа 1861 - 83 жылдары 5 рет басылып шықты. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинап бастыруға үлкен үлес қосқандардың бірі көрнекті орыс ғалымы В.В. Радлов (1837 - 1918). Оның орыс әрпімен қазақ тілінде жазылған "Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в южной Сибири и Джунгарской степи, собранные В.В. Радловым" атты кітабы Санкт-Петербургтен 1870 жылы жарық корген. Ғалымның 712 беттік бұл жинағында бата сөзден бастап халық поэзиясының көптеген үлгілері, ақындар айтысы, батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, ертегілер, аңыз әңгімелер, қиссаларға кеңінен орын берілген. 1871 жылы Орынборда басылған Ы.Алтынсариннің (1841 - 1889) "Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку И.Алтынсарина" атты кітабы жарық көрді. Алтынсариннің осы кітабы мен 1897 жылы Орынборда шықкан орыс әрпімен қазақша жазылған "Киргизская хрестоматиясы" қазақ халқының мәдени, рухани өміріндегі маңызы зор оқиға болды. Хрестоматияның алғы сөзінен бастап, аудармасы, өзі жинап өңдеген халық нұсқалары - бәрі де Алтынсариннің қолтума туындылары. Олардың ішінде И.А. Крылов, Л.Н. Толстой, К.Д. Ушинский, М.И. Паульсон шығармалары еркін аудармалармен берілді. 1906 жылы А.Васильев хрестоматияны толықтырып, Орынбордағы Б.А. Бреслин баспаханасынан қайта басып шығарды. Алтынсарин хрестоматиясындағы әдеби шығармалар біраз қысқартылып, араб әрпімен "Мактубат" деген атпен 1889, 1896, 1899, 1911 жылдары басылып шықты. 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап қазақ халқы ауыз әдебиетінің төл ту- ындылары жарияланабастады. 1876, 1894 жылдары Қазанда "Қисса-и Қыз Жібек" деген атпен Қыз Жібек жыры басылды. Жырдың "Қыз Жібек хикаясы" атты нұсқасы 1902 - 13 жылдары 4 рет Қазанда басылды. "Қозы Көрпеш – Баян Сұлу" дастанын алғаш рет Ш.Хұсайынов "Қисса-и Көрпеш" деген атпен 1879 жылы Қазанда Л. Домбровский баспаханасынан шығарған. Халық арасында кең тараған.