Қазақ тілі кафедралары

Қазақ тілі кафедралары, жоғарғы оқу орындарында қазақ тілін оқытатын кафедралар.

Aбай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің қазақ тілі кафедрасы. 1928 жылы ашылған. Содан бері кафедрада 100-ге жуық адам қызмет істеді. Олардың ішінде XX ғасырдың басында қазақ ұлттық тіл білімінің негізін қалаған Ахмет Байтұрсынұлы. Қазақ тіл білімінің қайраткерлері Қ.Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Т.Шонанов, I.Кеңесбаев, Н.Т.Сауранбаев, М.Балақаев, Ы.Ысқақов, Ғ.Ғ.Мұсабаев, көрнекті әдіскер ғалымдар Қ.А.Басымов, С.С.Жиенбаев, Ш.X.Сарыбаев, Ғ.Бегалиев бар. Әр жылдары кафедраны басқарған ғалымдар: А.Байтұрсынов (1928-1929), Қ.Қ.Жұбанов (1932-1937), С.Аманжолов (1937-1941, 1949-1958), I.Кеңесбаев (1942-1945), Ғ.Қалиев (1958-1961, 1972-1977), Д.Әлімжанов (1961-1971), Ж.Болатов (1977-1978), Ф.М.Мұсабекова (1979-1988) С.И.Исаев ҮІІ, 1988-III. 1989), Н.Оралбаева (1989-1997 жылдары), Ф.Оразбаева (ҮІІ 1997 жылдан). Кафедра құрамынан 1993 жылы жалпы тіл білімі және қазақ тілі тарихи кафедрасы (меңгеруші профессор Ғ.Қалиұлы) бөлініп шықты. Кафедра республика мектептері үшін қазақ тілінің жоғарғы білімді мұғалім кадрларын даярлауда айырықша еңбек сіңірді. Ресей, Өзбекстан, Моңғолия елдері үшін де қазақ тілі мамандарын көптеп дайындады. Қазақстан жоғарғы оқу орнының қара шаңырағы атанған ҚазПИ-дің ұлттық интеллигенцияны тәрбиелеуде қосқан үлесі ұланғайыр. Көптеген мәдениет, әдебиет, ғылым қайраткерлері осы институттың қазақ тілі мен әдебиеті кафедраларында тәрбие алған. Олардың ішінде белгілі ақын— жазушылар Т.Жароков, X.Есенжанов, А.Жұмағалиев, Ә.Тәжібаев, Қ.Бекқожин, Қ.Жармағанбетов, Ә.Шәріпов, С.Мәуленов, С.Сейітов, Ы.Ыдырысов, Ғ.Қайырбеков т.б.; әдебиет зерттеушілері Қ.Жұмалиев, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, С.Қирабаев, Ә.Дербісалин, Ш.Сәтбаева, Н.Ғабдуллин, А.Нұрқатов, Т.Әбдірахманов т.б.; тілші ғалымдар М.Бапақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, Т.Қордабаев, Р.Сыздықова, Ғ.Садуақасов, А.Қалыбаева, Ф.Мұсабекова, Н.Оралбаева, Ә.Хасенов, Ж.Шәкенов, А.Әбдірахманов, Ж.Болатов, Т.Жанұзақов, Ә.Нұрмағанбетов, О.Нақысбеков, Ғ.Айдаров, И.Ұйықбаев, Ә.Аблақов, Т.Талипов, Т.Қоңыров т. б. атауға болады. ҚазПИ-ді (АлМУ-ды) бітіріп қазақ тілінен 20-дан арта адам ғылыми доктор, 100-ден арта адам ғылыми кандидат дәрежесіне ие болды. ҚазПИ-дің қазақ тілі кафедрасы 1940 жылға дейін қазақ тіл білімінің проблемаларын зерттеуде және оның ғылыми-педагогикалық кадрларын даярлауда республикадағы бірден-бір ғылыми орталық болды. Қазақ тілінің жоғарғы оқу орындарына арналған бірқатар пәндердің негізгі осы кафедрада салынды. Бұл салада әсіресе кеңес дәуірінде қазақ тілі білімінің негізін салушылар Қ.Жұбанов пен С.Аманжоловтың ғылыми-педагогикалық қызметі өте нәтижелі болды. Ұлт кадрлары арасынан шыққан тұңғыш филология профоссеры Қ.Жұбанов халқымыздың тіл мәдениетін өркендетуде игілікті еңбек етті. Профоссер Қ.Жұбановтың фонетика (буын, үндестік заңы, дыбыс құрлысы), морфология (көмекші және күрделі етістіктердің жасалуын, сөз құрылымы, өлі түбір және өлі қосымша), синтаксис (қазақ сөйлеміндегі орын тәртібі, сөйлем түрлері, сөйлем мүшелері) емле, термин мәселелері, қазақ әдебиетінің классигі Абай жөніндегі ғылыми еңбектері аталған салапардың дамуына зор ықпал етті. Қ.Жұбановтың 1936 жылы қазақ орта мектебінің 5-класына арналған "Қазақ тілінің грамматикалық, 1-бөлім, жалпы морфология" оқулығы кейінгі көптеген авторларға үлгі болды. Онда автор сөздерінің құрылымын, дыбыстық құрлыстарды білгірлікпен баяндаған. ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы С.Аманжолов қазақ тілінің грамматикалық құрлысын зерттеуде, мектеп пен жоғарғы оқу орны үшін бағдарлама, оқулықтар жазуда, ғылыми кадрлар даярлауда көп еңбек сіңірді. Ол қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясы, орысша-қазақша сөздіктер, терминология, грамматика, морфология мәселелерінің ғылыми жүйеге келуіне тікелей ат салысты. Әсіресе, синтаксис теориясына ерекше көңіл бөлді. Сөз таптарының сөйлем мүшесі болу шарттары, сөйлемнің құрамы мен дәнекерлері, интонация, оқшау сөздер, шақ және жаққа қатысты синтаксистік категориялар, құрмалас сөйлем, үйірлі мүше жайында кезінде тың қортындылар жасады. Оның 1940 жылы шыққан "Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқа курсы" атты еңбегі 1950 жылдыңдың басына дейін студенттердің бірден-бірі оқу құралы болумен бірге ғылыми қызметкерлердің лингвистикалық ой-пікірін кеңейтті. Аманжолов 1937-1938 жылдары тілдегі диалектілік ерекшеліктерді жинап зерттеуді ұйымдастырып, диалектілердің сипаты, айырым белгілері, тайпалық тілдермен байланысы, ұлттық әдеби тілге қатысы сияқты күрделі мәселелерге ғылыми тұжырымдар жасады. Диалектілерге халық, тіл тарихы тұрғысынан қарап, олардың әлеуметтік сипатын ашты. Оның "Вопросы диалектологии и истории казакского языка" (1959) монография тек қазақ тіл білімінде емес, түркология қоғамдық ғылымдар саласында елеулі табыс ретінде бағаланады.

Негізі А.Байтұрсынов еңбектерінен басталатын мектеп оқулықтарын жасауды осы кафедрада алдымен С.Аманжолов қолға алды. Ол 1931 жылы бастауыш мектептің 3 класына арналған оқу кітабын, 1932 жылы 4 класс үшін "Қазақ тілі грамматикасын", 1933 жылы 6-7 кластар үшін "Қазақ тілі грамматикасы", 1938 жылы "Қазақ тілі грамматикасы, I бөлім, фонетика, морфология" оқулығын. 1939 жылы осы оқулықтың синтаксис бөлімін шығарды.

Соңғы оқулық 6-8 кластардың оқулығы ретінде А.Әбілқаев, И.Ұйықбаевтың қосымша авторлығымен күні бүгінге дейін пайдаланып келеді. 1930 жылдарда, қазақ, орыс мектептеріне арнап сол кезде істеген Т.Шонанов, I.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ғ.Бегалиев, М.Балақаев қазақ тілінің бірнеше оқулығын шығарды.

Қ.Жұбанов пен С.Аманжолов дәстүрін кейін ҚазПИ-дің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің бір кездегі түлектері әрі қарай жалғастырды. Олар өздері зерттеген қазақ тіл білімі салаларын теориялық жағынан тереңдеп, үлкен ғылыми дәрежеге кетерді. Мәселен, ҚР ҰҒА корреспондент- мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор А.Ысқақов қазақ тілі морфологиясының теориялық негіздерін жасауда, түркологияда бірінші рет қазақ тілі түсіндірме сөздігінің 10 томын. "Абай тілі сездігін" шығаруға айырықша еңбек сіңірді.

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессоры М.Балақаев сөз тіркесі синтаксисін жеке сапа етіп қалыптастыруда, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор Ғ.Ғ.Мұсабаев қазақ тілі лексологиясын зерттеп бір жүйеге келтіруде, филология ғылымының докторы, профессор Т.Қордабаев құрмалас сөйлемнің зерттелуін жетілдіруде, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор Р.Ғ.Сыздықова қазақ әдеби тілінің ғылыми мәртебесін анықтап, тарихи кезеңдерін саралап зерттеуде нәтижелі еңбек етті.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізіне жатқан алғашқы еңбектер осы кафедрада пайда болды. Олардың қатарына С.Жиенбаевтың "Қазақ тілінің методикасы" (1941), Ш.X.Сарыбаевтың "Орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту методикасы" (1944), "Қазақ тілін оқыту методикасының кейбір мәселелері" (1955), "III класс мұғалімдері үшін методикалық жетекші құрал" (1955), Ғ.Бегалиевтың "Бастауыш мектепте қазақ тілінің методикасы" (1940), "Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасы мәселелері" (1950), Д.Әлімжановтың "Қазақ тілін оқыту методикасы" (М.Мамановпен бірге, 1965), "Қазақ тілі морфологиясын оқыту әдістемесінің мәселелері" (1972), А.Әбілқаевтың "Қазақ тілін оқыту әдістемесі" (лекциялар жинағы, 1994), сияқты еңбектер жарық көрді. АлМУ-дың қазіргі кездегі қазақ тілі мұғалім кадрларын даярлаумен бірге, орныққан дәстүр бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарымен және мектепке, жоғары оқу орындарына арнап, оқулық, оқу құралдарын шығарумен үздіксіз шұғылданады. Кафедраның ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыттары — қазіргі қазақ тілінің сапалары, қазақ әдеби тілінің тарихы мен стилистикасы, диалектология, қазақ және орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесі мәселелеріне байланысты. Кафедралардағы зерттеу жұмыстары да, шығып жатқан оқулық, оқу құралдары да осы мәселелердің айналасында. Мысалы, филология ғылыми докторы, профессор Ф.М.Мұсабекова қазақ тілінің стилистикасы мәселелерін зерттеп, "Зат есімдердің стилистикасы" (1976), "Қазақ тілі стилистикасының мәселелері" (1979), "Қазақ тілінің практикалық стилистикасы" (1982) т.б. еңбектер жазды. Филология ғылыми докторы, профессор Н.Оралбаева қазақ жазуының тарихын және етістіктің аналитикалық тұлғаларын зерттеп, "Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері" (1968), "Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалы форманттары" (1975), "Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттарының құрылысы мен мағынасы" (1979) сияқты еңбектер жазды.

Филология ғылыми докторы, профессор Ғ.Қалиұлы қазақ говорларының құрылымын зерттеп, "Қазақ говорларының жүйесін зерттеу мәселелері" (1977), Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру" (1985) деп аталатын монографиялық еңбектерін жазды. Сонымен бірге ол ҚР ҰҒА Тіл институты шығарған "Қазақ диалектологиялық сөздігін" (1969, 1996) жасаушылардың бірі. Доцент А.Әбілқаев қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері, төл сөз мәселелерін зерттеп, "Қазақ тіліндегі төл сөз" (1956), "Де" етістігінің мағынасы мен қызметі" (1958), Қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері" (1963) деп аталатын еңбектерін жазды. Доцент К.Ә.Бейсенбаева "Орыс және қазақ тілдерінің грамматикасы" (бірлескен авторлықпен, 1967), "Қазақ тілінің фонетикасы" (1973), "Қазақ тіліндегі қосымшасыз есім тіркестері" (1974); доцент Ш.К.Бәйтікова "Қазақ тіліндегі неологизмдер" (1971) Ф.Оразбаева "Қазақ тілі сын есімдер синонимі" (1988), сияқты еңбектер жазды.

Соңғы 6-7 жыл ішінде жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижесінде бірнеше дисскусия қорғалды. Қазіргі қазақ тілі мен әдістеме кафедрасының — Ф.Оразбаева әдістеме бойынша докторлық, Т.Әбдіғалиева, Б.Қасымова, Қ.Қасабекова, Т.Әбдікәрімов, А.Күзембаева, Қ.Мамаділов, Б.Тамаева; жалпы тіл білімі және қазақ тілі тарихы кафедрасынан — Г.Қосымова, Ғ.Жексембаева, Г.Боранбаева, Қ.Қалыбаева кандидат диссертациясын қорғады. Соңғы жылдары АлМУ-дың қазақ тілі кафедралары жоғарғы оқу орындарына арнап бірқатар бағдарлама және оқулықтар шығарды. Қазіргі қазақ тілі және әдістеме кафедрасынан қазақ мектебінің қазақ тілі мұғалімдеріне арналған Н.Оралбаева, Ғ.Мәдина, А.Әбілқаевтың "Қазақ тілі" (1965, 1982), Ғ.Қалиев, Н.Оралбаева, О.Төлегеновтің "Қазіргі қазақ тілінің жаттығулар жинағы" (1972,1983), Ғ.Қалиев, Н.Оралбаева т.б. "Қазіргі қазақ тілі (лабараториялық жұмыстар)" (1992), орыс тілді мектептің қазақ тілі мұғалімін дайындайтын мамандығына арнап Н.Оралбаева, Т.Әбдіғалиева, Б.Шалабаевтың "Практикалық қазақ тілі" (1993), Н.Оралбаева, К. Жақсылықованың "Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі" (1996) сияқты оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Жалпы тіл білімі және қазақ тілі тарихи кафедрасы бойынша Ғ.Қалиұлы "Қазақ диалектологиясы" курсының қазақ тіліндегі алғашқы оқу құралын (1960), кейін бірлескен авторлықпен (1967, 1979,1991), практикалық курсын (1967), "Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы" пәнінің оқулығын (бірлескен авторлықпен 1997) және түркологиялық кіріспе, қазақ тілінің диалектологиясы, тарихи грамматика, қазақ тілінің лексологиясы пәндерінің бағдарламаларын шығарды, доцент С.Ш.Хасанова көне жазбалар бойынша оқу құралын (1994) және ситилистика курсының бағдарламасын, "Кестелі грамматика" (бірлескен авторлықпен, 1996) оқу құралын жазды. Аталған кафедралар жыл сайын аспиранттар, ізденушілер қабылдайды. Олардың ішінде АлМУ-ды бітіргендермен бірге республикадағы басқа жоғарғы оқу орындарын бітіргендер де бар. Қазіргі қазақ тілі және әдістеме кафедрасына тіл теориясы мен тілді оқыту бойынша докторантура, магистратура ашылды. Осы кафедраның негізінде АлМУ-да филология докторы (кандидат) дәрежесіне алу үшін диссертациялық кеңес және гуманиттарлық пәндерді оқыту әдістемесі бойынша педагогика ғылымдарының докторы (кандидат) дәрежесіне aлy үшін ашылған диссертациялық кеңестің қазақ тілін оқыту әдістемесіне байланысты саласы жұмыс істейді.