Қазақ халқының ұлы ақыны

1. «Қазақ халқының ұлы ақыны», Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Абайдың қайтыс болуына 50 жыл толуы қарсаңында (1954) ұлы мұра жөніндегі ез ой-танымының желісін қорыта отырып жазған. Терек талдау мен іргелі ойға, теориялық соны пікірлерге құрылған. Мақала алдымен «Әдебиет жене искусство» журналының 1954 жылғы 9-санында жарияланды, орысша нұсқасы Мәскеудегі «Знание» баспасында жеке кітапша болып шыкты, сол жылы «Новый мир» журналының 7-санында жарық көрді. Соңғы рет жазушының 20 томдық шығармалар жинағының 18-томыңда (42 62-беттер) 1954 жылғы нұсқасы негізінде жарияланды. Мақала жарық көрген кезден бастап абайтану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының иек артатын іргелі тірегіне айналды. 19 ғасырдың 80-жылдарындағы Абай өлеңдерінің дені қазақ қауымының тағдырына арналғандықтан, дидактикалық поэзияның қалыптасқан канондарын бұзып, жаңа бағыттағы поэзияның мақсаты - халық мүддесіне қызмет ету, адамды жаңа таным, биік гуманистік мақсат-мұратқа тәрбиелеуге жұмылдыру деп білді. Абайдың ақындық кітапханасының тың көздерін нұсқап, Табари, Рабғузи, Рашид-ад-дин, Бабыр, Әбілғазы еңбектерімен таныстығын, логика мен мусылман құқығының негіздерін біліп, татар ағартушылары еңбегімен, Таяу Шығыстың өз кезіндегі ой ағымымен мол хабардар екендігін ескертеді. Алғаш рет мақалада Абайдың исламиятқа қатысы арнайы қарастырылып, Абай үшін дін адамның жеке басының морапьдық турғыдан жетілуінің қуралы болды деген соны танымын ұсынады. Абай мұрасының ағартушылық сипатының басым жатуы - еуропалық ғылым-білімді меңгеруге насихаттап, гуманистік идеяларды молынан таратуға ат салысқаңдығы деп туйіндейді. Абай мұрасы мен орыс әдебиетінің байланысын зерттеу ісінің тар көлемде жалаң зерттелуден арылуын, бұл мәселені бүкіл орыс мәдениеті мен философиясына, эстетикасына, публицистикасына қатысты ортақ проблемамен бірлікте апып, оны үнемі даму үстіне зерттеу тапабы қойылып отырғанын еске салады. Автор осыған байланысты бурынғы зерттеу еңбектерінде оның орыс достарының әсерін асыра бағалау орын алғанын сынға алады. Абай мұрасының мүлде аз зерттелген саласын - оның Шығысқа қарым-қатынасын жаңа талап тұрғысынан зерттеудің әр кезеңде әрқилы болғанын ескере отырып, оның суфизмге қатысын айрықша айқындау қажеттігін ескертеді. Абай маңындағы шәкірт ақындар мұрасының әлеуметтік сипатын даралап ашу жағына мән бере қарайды. Ақырында қазіргі қазақ әдебиетінде Абай дәстүріндегі жалғастықтың даму жолын танып-білуді де зерттеу нысаналарының бір міндеті ретінде қарастырған.
2. «Қазақ халқының ұлы ақыны» («Великий поэт казахского народа»), Мұхтар Әуезовтің мақаласы. «Абай Кунанбаев. Избранное» деп атапатын орыс тіліндегі кітапқа жазылған алғы сөз (5-27-беттер). 1958 ж. Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы шығарған. Кітапты Қазақ КСР ғылым академиясының Тіл мен әдебиет институты әзірлеген. Орыс тіліне аударылған тандамалы өлеңдері мен кара сөздері кірген. Абайдың қысқаша өмірбаяны берілген. Абайдың ата-анасымен карым-қатынасы, жанына шәкірттер топтастыруы, орыстың классикалық әдебиетінің әсері, Батыс жазушылары мен ойшылдарын оқып үйренуі ақынға арнапған басқа еңбектерінің үлгісінде жазылған. Абайдың үш ақындық мектебі: тіл әдебиеті, Шығыс үлгісі, орыс, Батыс классикасының әсері тарата талданған. Мақалада зар-заман әдебиетінің өкілдері Шортанбай, Мурат, Әбубәкіржайында да айтыпған. Оларға консервативті ақыңдар деп баға беруі сол кездегі идеологиялық тапагттардан туған. Абайдың шығыстық философ, тарихшы, ақындарды білуі, ақындық шеберлігі, аудармалары жайында қысқа, нақты ойлар айтқан. Қазақ тіліндегі басылымдарға жазған алғы сөздеріне карағанда, Абайға «революциялык рухты» көбірек танған. Шығармашылығының әлеуметтік жақтарын таддау басым. Сонымен қатар абайтану саласындағы кемшіліктерге тоқталған.