Қаймақам

Қаймақам (түр. kaymakam, қырымтат. qaymaqam, осман: قائم مقام‎, араб.: قائم مقام‎ [qā'im maqām] «наменгер, орынбасар») — Түркияда, Солтүстік Кипрде және Ливанда, ал одан бұрын Османлы империясында аймақ (түр. ilçe, осман: kaza‎) әкімшілігінің басшысы - екінші деңгейдегі әкімшілік-аумақтық бірлік.

Молдава мен Валахия кінәздіктерінде уақытша билеуші қаймақам деп аталды, оны Османлы сұлтан билеушісі болмаған кезде тағайындады.

Этимологиясы

Қазіргі түріктердің қаймақам термині бастапқыда Осман түріктерінде қолданылған екі араб сөзінен шыққан: қайым (قائم), «тұру» дегенді білдіреді; және мақам (مقام), бастапқыда «орын» үшін қолданылған, бірақ бұл жағдайда «лауазым», «жай» немесе «жағдай» деген мағынада қолданылған. Осылайша, Осман империясы кезінде қайым-мақам сұлтанның жергілікті деңгейдегі өкілі немесе «бір орында» деп есептелген үкіметтік шенеунік болды (ағылшын лорд-лейтенанты сияқты); бүгінде қаймақам - үкіметтің немесе мемлекеттің жергілікті деңгейдегі өкілі.

Тарихы

Османлы империясы

Константинопольдегі қаймақамөзінің серіктерімен бірге, белгісіз грек суретшісі, шам. 1809 ж.

Осман империясында қаймақам лауазымы (садарет қаймақами немесе қаймақам паша деген түрі танымал) бастапқыда Ұлы Уәзірдің науқастануы кезінде, жорық кезінде астанада болмаған кезде немесе бір Ұлы Уәзірді жұмыстан босатып жаңадан сайланғаны астанаға келгенге дейінгі аралықта Ұлы Уәзірдің ресми орынбасары үшін қолданылған. Тәжірибе XVI ғасырда, немесе одан да ерте басталып, империяның соңына дейін жалғасты. Қаймақам Ұлы Уәзірдің барлық өкілеттіктерін пайдаланды, бірақ оларға әскери жорықтарды өткізуге араласуға тыйым салынды. Уәзірлердің арасынан таңдалған қаймақам астана саясатында маңызды рөл атқарды және болмаған Ұлы Уәзірді алмастыруға тырысып, оған қарсы қастықтарға жиі қатысты. Империяның соңғы онжылдықтарында қаймақам қызметін императорлар кабинетінің мүшелері немесе Шейх әл-Ислам атқарды.

ХІХ ғасырда басталған модернизация және батыстану реформалары бұл терминге жаңа мағыналар қосты. 1826 жылы Асакир-и Мансур-и Мухаммадидің тұрақты әскерлерін құруымен қаймақам Османлы әскерінде подполковникке тең дәрежеге ие болды. Ол империяның соңғы ғасырында қолданыста болды және 1930 жылдарға дейін Түрік республикасында оны ярбай есімімен ауыстырғанға дейін қолдана берді. Танзимат реформалары шеңберінде әкімшілік жүйені қайта құрудан кейін көп ұзамай санжақ (екінші деңгейдегі аймақ) губернаторы қаймақамды қолданды, ал 1864 жылы уәлаят жүйесі құрылғаннан кейін қаймақам казаның (үшінші деңгейдегі аймақ) губернаторы болды. Жүйені қазіргі Түркия сақтап қалды, онда аймақ (1920 ж. кейін ilçe) әлі күнге дейін қаймақаммен басқарылады.

Молдава мен Валахия

Қайым Мақам термині Молдова және Валахия тарихында ерекше мағынаға ие, мұнда Фанариоттың кезінде және одан кейін Билеушіні («ханзада») уақытша ауыстыру туралы, сондай-ақ Крайовадағы Олтения Банның делегаттар лауазымы сол кезеңде Бухарестке көшірілді (1761 ж.).

Бұл тұрғыда сөзді caimacam, сол уақытта лауазымды белгілеудегі румындық термин - căimăcămie деп жазуға болады.

Араб тарихында

Катар

Арабияда кейінгі Катар әмірлігінің төрт хәкімі (жергілікті билеушілер) 1872 жылдан бастап Османлы суверенитеті орнағаннан бастап (Санжақ әл-Хасаның казасы [аудан] ретінде, Бағдат уәлаятының шегінде, 1875 жылдан бастап Басра уәлаяты) аудандық әкімші ретінде әкімшілік лауазым қаймақамға қосымша Осман титулын иеленді, 1916 жылы 3 қарашада Британ протекторатымен өзгергенге дейін (Бахрейіндегі Парсы шығанағы бас саяси резидентінің отарлық бақылауымен Катар шейхы ретінде).

Кувейт

Сол сияқты кейінгі Кувейт әмірлігінің жергілікті үш басқарушы хәкімдері де 1871 жылдан бастап Британ протекторатына дейін, сондай-ақ 1914 жылы 3 қарашада сол аймақтағы каза қаймақамдары болды.

Мысыр тарихында

Османлы Мысырда қаймақам титулы орынбасарларға немесе агенттерге «лейтенант» сөзінің жалпы мағынасында қолданылған, бірақ бірінші кезекте Мұхаммед Әли билікке келгенге дейін елдің уақытша әкімдері үшін бір губернаторды қызметінен босатып, келесінің сайлауы аралығында қызмет еткен. Мәмлүк билеуші элитасының дүрбелең саясатында мүшелерінің бірін губернатор етіп тағайындағанға дейін қаймақамды тағайындау «әсіресе XVIII ғасырда мәмлүк фракциясы өз билігін заңдастыратын құралға» айналды. Мұхаммед Әли елдегі бақылауды нығайтып, батыстау реформаларды жүргізгеннен кейін, бұл атақ бүкіл Осман империясындағы сияқты жаңа техникалық мәнге ие болды: әскерде бұл подполковниктің баламасына айналды, ал әкімшілікте ол суару жүйесін күтіп ұстауға айрықша жауапкершілік жүктелген нахияға жауапты шенеунікті білдірді.