Қалалық шу

Қалалық шу – қала тұрғындарының организміне қолайсыз әсерін тигізетін физикалық фактор, яғни гигиеналық шараларды талап ететін коммуналдық гигиена бағыттарының бірі.

Шудан қорғау экраны конструкциясының түрлерінің бірі

Шу және оның нормалары

Серпімді орта (ауа, сұйық, қатты зат) бөлшектерінің белгілі бір күштің әсерінен туған толқынды тербелісті дыбыс деп атайды.

Серпімді ортаның тербеліс қозғалысы белгілі бір жиіліктегі дыбыс толқындарын тудырады және герцпен (Гц) белгіленеді. Гц 1 секунд ішіндегі дыбыстың бір тербелісіне тең. Жиілігі 16-20000 Гц-қа дейінгі аралықта болатын дыбыстарды ғана адам ести алады. Бірақ төменгі жиілікті (400 Гц-тан төмен) жоғары жиілікке қарағанда адам нашар естиді. Адам жасы ұлғайған сайын жоғарғы жиілікті дыбыстарды да (20000-нан 12000 Гц-ке дейін) нашар ести бастайды. 800-6000 Гц аралығындағы дыбыстарды адамның есту жүйесі өте жақсы естиді. Жиілігі 16 Гц-тан төмен дыбыстар инфра дыбыс деп аталады, 20000 Гц-тан жоғарғы дыбыс ультра дыбыс деп аталады. Адамның есту мүшесі бұл дыбыстарды қабылдамайды.

Адам организміне қолайсыз әсерін тигізетін, оның жұмысы мен демалысына кедергі жасайтын дыбыстардың жиынтығы немесе әр түрлі жағымсыз дыбыстар шу деп аталады.

Шудың диапазоны 16-400 Гц аралығыңда болғанда – төменгі жиілікті, ал 400-1000 Гц аралығында – орташа жиілікті, 1000 Гц-тан жоғары – жоғары жиілікті деп аталады. Ауада таралатын дыбыс толқындары ауалық дыбыс деп аталады. Бұл кезде дыбыстың шығу көзімен жанасқан ауа тербеліс үрдісіне қатысады да, оның бөлшектері араласып, атмосфералық қысымды өзгертеді. Атмосфералық қысымға қосымша дыбыстың әсерінен пайда болатын қысым дыбыстық қысым деп аталады. Ол Ньютонның 1 шаршы м-ге қатынасымен өлшенеді (Н/м²).

Дыбыстың жылдамдығы оның таралатын ортасының тығыздығына байланысты. Орта тығыз болған сайын, дыбыстың жылдамдығы да жоғарылайды. Ауада ол 334 м/сек-қа тең, ағашта – 400 м/сек, суда – 1430 /сек, кірпіште – 3000 м/сек тең және т.с.с. Дыбыс толқынының нақтылы энергиясы бар және ол дыбыстың күшін анықтайды. Дыбыс күші 1 секунд ішінде 1 шаршы метр ортадан өтетін дыбыс энергиясының саны. Дыбыстың қуаттылығы немесе қарқындылығы В/м²-пен өлшенеді. Дыбыстың қаттылығы деп дыбыстың есту мүшелерімен қабылданатын шамасын айтады. Дыбыстың физикалық шамасы, яғни оның қарқыңдылығынан айырмашылығы – қаттылық субъективті шама және ол әр адамның өзіндік естуіне байланысты. Дыбыс параметрлерінің шамасы өте кең ауқымда өзгеріп отырады және оларды абсолюттік бірлікте (Н/м² және Вт/м²) өлшесек, 10-13 белгісі бар сандар шығады. Сондықтан шуды ыңғайлы бағалау үшін дыбыстың қысымы мен қарқындылығының абсолюттік шамасын емес, олардың логарифмді бірліктеріндегі салыстырмалы деңгейін қолданады. Бұл үшін Бела шкаласын пайдаланады, оның әрбір сатысы бел деп аталады және алдындағымен салыстырғанда дыбыстың 10 есе күшеюіне сәйкес келеді. Практикалық мақсатта децибелді (10 еседен аз шама) қолданады.

Децибел шкаласы есту дәрежесінен басталады және пайда болған шудың осы дәрежеден қанша есе жоғары екенін көрсетеді. Мұны қолдану өте ыңғайлы, себебі дыбыс қарқындылығының есту шегінен ауыру сезімінің шегіне дейінгі барлық диапазоны 140 дБ сыйып орналасады. Мұндай жағдайда дыбыс қысымының шекті шамасын стандарт ретінде пайдаланады. Кейде шу қарқындылығы фонмен көрсетіледі. Фон – бұл дыбыс қысымының деңгейі 1 дб-ге сәйкес 1000 Гц жиіліктегі дыбыс.

Шудың шығу көздері тудыратын дыбыстық қысымның деңгейлері:

• қалта сағаты (1 м қашықтықта) – 20 дБ;
• сыбыр (0,3 м қашықтықта) – 40 дБ;
• сыбыр (1 м қашықтықта) – 20-30 дБ;
• орташа дауыста сөйлеу (1 м қашықтықта] – 60 дБ;
• Жапырақтардың сыбдыры – 30-40 дБ;
• автомобиль сигналы – 60-100 дБ;
• токорь станогы – 80-90 дБ;
• тоқу станогы – 100-105 дБ;
• жүк таситын автомобиль (7 метрде) – 90-100 дБ;
• дизельді автомобиль (1 метрде) – 110-115 дБ;
• поршеньді ұшақ (2-3 метрде) – 120-130 дБ;
• реактивті ұшақ (2-3 метрде) – 140-170 дБ.

140 дБ-дегі дыбыстық қысым адамның есту мүшесінде ауыру сезімінің пайда болуына әкеліп соғады, ал қысым одан әрі жоғарыласа, есту анализаторына зақым келеді.

Кез-келген шудың шығу көзінің дыбыстық энергиясы жиілік спектрін құрайтын жиілік бойынша белгіленеді. Тәжірибе жүзінде шуды өлшеу үшін және акустикалық есептеу жүргізу үшін барлық спектрді нақтылы ені бар орташа геометриялық жиіліктерге бөледі. 1:2 тең шекті жиіліктердің қатынасы октава деп аталады. Шудың барлық диапазоны 9 октаваға бөлінеді: 63; 125; 250; 500; 1000; 2000; 4000; 8000 Гц. Шу спектрінің октавалық жолақтарға бөлінуі әр түрлі шығу көздерін салыстырып бағалауға мүмкіндік береді, атап айтқанда, машиналардың, сондай-ақ дыбыстық қысым деңгейін нормалауға мүмкіндік береді. Кез-келген шудың құрамында дыбыстардың барлық жиілігі болады, бірақ жекелеген октаваларға уақыт бойынша өзгеретін дыбыс қысымының әр түрлі деңгейі сәйкес келеді. Сондықтан барлық шулар спектр бойынша ғана емес, уақыт белгілері бойынша да бөлінеді.

• Іс жүзінде шудың негізгі екі параметрінің маңызы зор:

1. Жиіліктің октавалық жолақтарындағы дыбыс қысымының деңгейі дБ-мен өлшенеді және толық акустикалық сипаттама береді.
2. Дыбыс деңгейі дБА-мен өлшенеді. Дыбыс деңгейі дегеніміз октава бойынша бөлінбеген қосындылы дыбыс қысымының деңгейі. Ол есту мүшелерімен шуды қабылдаудың жақын жиілік сипаттамасын береді және шуды бір сандық белгімен бағалайды. Бұл параметрлер шудың сипатына байланысты пайдаланылады.

Шудың жіктелуі

Шудың жіктелуі октавалық жиіліктер бойынша дыбыс қысымы деңгейінің бөлінуіне және олардың уақыт бойынша өзгеруіне негізделген. Шу негізгі екі белгілері бойынша бөлінеді: спектрлік және уақыт бойынша.

• Спектрлік белгілері бойынша:

1. Кең жолақты шу – ені бір октавадан көп үздіксіз спектрлі шу.
2. Тональді шу – бір спектрде басқа октаваларға қарағанда 10 дБ-дан жоғары дискретті (таза) дыбыстары болатын шу.

• Уақыт параметрлері бойынша:

1. Тұрақты шу – дыбыс деңгейі уақыт бойынша 5 дБ-дан көпке өзгермейтін шу.
2. Тұрақсыз шу – дыбыс деңгейі уақыт бойынша 5 дБ-дан көпке өзгеретін шу. Тұрақсыз шу үш түрге бөлінеді: тербелісті, үздікті және импульсті.

Тұрақты шуға тұрақты жұмыс істейтін электр қондырғыларының (насосты, вентиляциялық, компрессорлық) шулары жатады. Тұрақсыз шулардың көздері өте көп, сонымен қатар олар ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған түрінде болады. Бұларға транспорттың барлық түрі (жердегі, ауадағы, судағы), барлық циклді өнеркәсіп қондырғылары және барлық кездейсоқ шулар жатады.

Шудың гигиеналық параметрлері

Шуды бағалаудың анықталған әдістері:

• Тұрақты шуды нормалайтын параметрлер ретінде, жиіліктердің октавалық жолақтарындағы (дыбыс қысымының октавалық деңгейлері – L) дыбыс қысымының (дБ) деңгейлері алынады. Болжамды бағалау үшін дыбыс деңгейін L (дБА) пайдалануға болады.
• Тұрақсыз шуды нормалайтын параметрлер (энергия бойынша) дыбыстың эквивалентті деңгейі (L_{Аэ|П 1} дБА) және дыбыстың максималды деңгейі (L А макс.дБА) болып табылады.

Белгілі бір тұрақсыз шудың эквиваленттік (энергия бойынша) дыбыс деңгейі, дыбыс қысымы осындай тұрақты кең жолақты шудың дыбыс деңгейіне сәйкес келеді. Максималды деңгей өлшеудің 1 пайыз уақыты ішіндегі дыбыс өлшегіштің (шумомер) максималды көрсеткішіне сәйкес келеді. Рұқсат етілген деңгейлері бойынша тұрақсыз шуды бағалау міндетті түрде бір уақытта екі параметр бойынша жүргізіледі: эквивалентті және максималды. Бұл кезде дыбыстың максималды деңгейінің нормативтері эквивалентті нормативтерден 15 дБА жоғары болады.

Адамдар күндіз-түні болатын бөлмелерде дыбыс деңгейі күндізгі және түнгі уақыт үшін жеке-жеке нормаланады. Олардың айырмашылығы 10 дБА болады. Санитарлық нормада шудың сипаттамасына және нысанның орналасқан жеріне байланысты рұқсат етілген деңгейлерге түзетулер енгізіледі. Мысалы, тональді және импульсті шулар үшін демалыс орындарында нормативтер 5 дБА-ға төмендетіледі, яғни рұқсат етілген деңгейі қатаңдатылады, ал салынып біткен құрылыс аудандары үшін 5 дБА-ға жоғарылатылады. Шудың нормативті деңгейлерін барлық министрліктер мен мекемелер міндетті түрде орындаулары тиіс.

Шудың нормалары

р/н	Бөлмелер	Уақыты	Эквивалентті деңгейі (дБА)	Максималды деңгейі (дБА)
			LAJKB	L A макс
1	Ауруханалар мен шипажай палаталарында	күндіз	35	50
		түнде	25	40
2	Оқу мекемелерінің бөлмелерінде	күндіз	40	55
		түнде	40	55
3	Тұрғын бөлмелерде	күндіз	40	55
		түнде	30	45
4	Мейманханалар мен жатаханаларда	күндіз	45	60
		түнде	35	50

Қалалық шудың шығу көздері

Қалалық шуды 4 негізгі түрге бөлуге болады: транспорттық, кварталдық, өндірістік, пәтерлік. Алғашқы 3 түрі сыртқы шуға (ғимараттың сыртында), ал пәтерлік — ішкі шуға (ғимараттың ішінде) жатады.

Транспорттық – қазіргі уақытта қала жағдайындағы ең көп тараған түрі. Шығу көздері — автомобильдер, трамвайлар, троллейбустар және темір жол мен әуе транспорттары. Олар жалпы шудың 80 пайызын құрайды. Автотранспорт қалалық шудың шығу көзі болып саналады және ол үш факторға байланысты: қозғалыс қарқындылығы, қозғалыс жылдамдығы және транспорт ағынының құрамы. Қозғалу жылдамдығы жоғары болған сайын шу деңгейлерінің шамалары да жоғары болады. Транспорт жылдамдығы жоғары жолдарда бұл көрсеткіш – 87 дБА, магистралды жолдарда – 85 дБА, аудандық жолдарда 81 дБА-ға жетеді. Қазіргі ірі қалаларда машиналар қозғалысының қарқындылығы сағатына 5-10 мың бірлікке дейін және одан да жоғары болуы мүмкін. Бұл кезде өндірістік орталықтарда және құрылысы жаңадан жүріп жатқан қалаларда транспорт ағынының 90 пайызына жуығы ауыр жүк транспортына келеді. Шу транспорт жүретін жолдардан тек магистралдардың жанына орналасқан аумақтарға ғана емес, тұрғын құрылыстың түкпіріне дейін енеді. Қалалық транспорттардың барлық түрлерінің ішінде трамвай ең шулы болып саналады. Оның қозғалысынан туатын шудың деңгейі автомобильден шығатын шуға қарағанда 10 дБА-ға жоғары. Бірақ транспорттың осы түрінен бірқатар артықшылықтарына (атмосфераны ластамайды, шығыны өте аз) байланысты бас тартпайды. Сондықтан қазіргі уақытта бірқатар елдерде трамвай жолдары салынып және бұрынғылыры кеңейтілуде.

Қалалық транспорттық шудың құрамына теміржол транспорты да кіреді. Жүріп бара жатқан жолаушылар таситын пойыздан 7,5 м қашықтықта дыбыс деңгейі 91 дБА-ға, жүк таситын пойыздан – 92 дБА-ға, электропойыздан – 93 дБА-ға жетеді. Бұл кезде дыбыс деңгейі қозғалу жылдамығына тура пропорционалды, тұрғын құрылыстардың шекарасындағы шу 62-72 дБА болады, сондықтан тұрғын ел көбінесе шағым жасайды. Темір жолдан 300 м қашықтықта да дыбыс деңгейі фондық деңгейден жоғары болады. Ірі қалалардағы шу тәртібіне метрополитеннің ашық жолдары да әсерін тигізеді. Осы учаскелердің қасында шу деңгейі 85 дБА-ға дейін жетеді.

Соңғы жылдары бірқатар елдерде авиациялық шудың да мәселесі сөз болып жүр. Кейбір кезде әуежайлар тұрғын аудандарға өте жақын орналасады, ал әуе жолдары көптеген елді мекендердің үстімен өтеді. Авиация арқылы жүк тасудың көбеюі және әуежайдың күні-түні жұмыс істеуі көптеген мәселелер туғызуда. Олардың айналасында дыбыстың эквиваленттік деңгейі түнгі уақытта 78 дБА-ға жетеді, максималды деңгейі – 108 дБА болады. Кейбір қалаларда авиациялык шу қалалық жалпы шудың басты шығу көзі болып табылады.

Қалалық транспорттан пайда болатын шудың төменгі және орташа жиіліктегі параметрлері болады және өте қашық жерлерге дейін таралады. Дыбыстық қысымның максималды деңгейі 400-800 Гц аралығында болады. Көптеген акустикалық зерттеулер транспорт қозғалысының сипаттамалары мен тұрғын аудандардағы шу деңгейлерінің өзара байланысты екенін анықтады.

Кварталдық қалалық шу төменгі жиіліктен өте жоғары жиіліктікке дейінгі диапазонда болады. Шығу көздерінен 1 метр қашықтықтағы дыбыстың деңгейі:

• Қоқыстар жинағыш машиналардың – 71 дБА;
• Тауарларды түсіру – 70 дБА;
• Балардың ойыны – 74 дБА;
• Спорт ойындарды – 60-75 дБА;

Өндірістік. Кәсіпорын мекемелерінің тұрғын аудандарға жақын орналасуы акустикалық талаптың бұзылуына әкеп соқтыратын елеулі фактор болып табылады. Нысандардағы шудың шығу көздері өте әр түрлі болады. Спектрлік белгілері бойынша бұлар көбінесе кең жолақты шу болып келеді, ал уақыт бойынша – тұрақты болады.

Сыртқы шудың ең жоғары деңгейі 500-1000 Гц диапазонда байқалады және олардың шамалары өте үлкен деңгейде болулары мүмкін:

• Тойтарғыш-басу цехтар – 110 дБА;
• Металлургиялық кәсіпорындар – 100 дБА;
• Тұрғын үй құрылысы кәсіпорындары – 90 дБА;
• Полиграфия, тігін, тоқыма кәсіпорындары – 80 дБА;
• Компрессорлық стансалар – 85 дБА;
• Трансформаторлық подстанциялар
• (қуаттылығына байланысты) – 62-92 дБА.

Пәтерлік шу екіге бөлінеді: тұрмыстық (адамдардың тіршілігіне байланысты) және механикалық (инженерлік және санитарлы-техникалық) қондырғылар арқылы пайда болады. Қазіргі кездегі ғимараттардағы, әсіресе бірінші қабатында сауда және коммуналды-тұрмыстық нысандар орналасқан кезде, шу шығаратын қондырғылардың 30 түрі болады: қоқыс өткізгіштер, вентиляция, кондиционерлер және т.б. Тұрмыстық ауа шуларына қатты сөйлеу, балалардың жылауы, музыкалық аспаптарда ойнау, ән айту, радио қабылдағыштардың, магнитофондардың, теледидарлардың, шаң сорғыштардың, кір жуатын машиналардың және т.б. жұмысы жатады. Ауалық шудан басқа пәтерлерде құрылымдық шу да болады, олар ғимараттардың құрылымдары арқылы беріледі. Олар жүрген кезде, билеген кезде, балалардың жүгірген, жиһаздарды қозғаған кезде, сондай-ақ механикалық қондырғышар жұмыс істеген кезде пайда болады. Құрылымдық шудың ауалық шудан айырмашылығы – ол ғимараттардың құрылымдары арқылы өте алыс орналасқан бөлмелерге де жетуі.

Барлық көрсетілген шығу көздері пәтерлерде шудың деңгейін өте жоғары көтереді:

• лифт есіктерінің тарсыл дыбыстары – 44-52 дБА;
• қоқыс өткізгіштердің кақпағының тарсылы – 42-58 дБА;
• крандардан су ағызу – 44-50 дБА;
• ваннаны суға толтыру – 36-58 дБА;
• дәретханалардың кішкентай бактарының суға толуы – 36-67 дБА;
• мұздатқыштардың жұмысы – 42 дБА;
• электраспаптардың жұмысы – 60 дБА;
• шаң сорғыштардың жұмысы – 75 дБА;
• кір жуғыш машиналардың жұмысы – 68 дБА;
• қабылдағыштар мен теледидарлардың жұмысы – 85 дБА;
• баланың жылауы – 78 дБА;
• телефонмен қатты сөйлесу – 70 дБА;
• пианинада ойнау – 80 дБА.

Шудың таралу заңдылықтары

Қалалық шудың шығу көздері нүктелі, сызықты және үздікті болып үш түрге бөлінеді:

• Нүктелі шу көздері – бірен-саран транспорт түрлері, трансформаторлық подстанциялар, спорт және балалар алаңдары, желдеткіш және компрессорлық қондырғылар. Бұлар сфера тәрізді дыбыс толқындарын тудырады және олар барлық бағытта бірдей таралады.
• Сызықты шу көздері – теміржол құрамы және автокөліктің тығыз ағынды қозғалысы жатады. Бұлар цилиндр тәрізді дыбыс толқындарын тударады және түзу сызық түрінде таралады.
• Үздікті шу көздері – автомобильдердің үздік-үздік ағынды қозғалысы жатады. Бұл шудың жекеленген шығу көздерінің жүйесі нүктелі және сызықты түрлерінің аралығында орналасады.

Дыбыс толқындары шудың шығу көздерінен қоршаған ортаға энергиясын жоғалта отырып, шашырап және сіңіріліп таралады. Бұл үрдістің дәрежесі арақашықтыққа, атмосфера жағдайына, оның ішінде метеорологиялық жағдайларға және дыбыс ағыны жолындағы кедергілердің болуына байланысты. Бұл бөгеттер сіңіретін және шағылысатын экрандар ролін атқарады. Ылғалды атмосферада дыбыстарды су молекулалары сіңіреді, ал құрғақ ауада шуды сіңіру байқалмайды. Дыбыс толқындарының түзу сызықпен таралуына, егер әр түрлі бағытта соқса, жел де кедергі жасайды.

Дыбыс толқындарының азаюына жасыл көшеттер де әсерін тигізеді. Бірақ бұл факторлардың арнайы шудан қорғайтын жасыл көшеттер жолағын отырғызғанда ғана маңызы бар. Бұл кезде ағаш бастарының және тік сызық бойынша жер бетіне дейін алшақ үзілген жері болмау керек. Кәдімгі жасыл жолақтар шу деңгейін өте аз төмендетеді. Бірақ қандай жағдай да бұл фактордың тек жылдың жаз мезгілінде ғана маңызы бар.

Шудың таралуына дыбыс толқындары жолына әсер ететін әр түрлі кедергілер: ғимараттар, қабырғалар, төмпешіктер, үйінділер, шұңқырлардың құламасы. Мұндай экрандардан дыбыс шағылысады және олардың артында акустикалық кідірту пайда болады. Бірақ дыбыс толқыны толық шағылыспайды, себебі оның бір бөлігі бөгетті айналып өтеді. Бұл құбылыс дифракция деп аталады.

Экрандау – шуға қарсы қолданатын шараның ең нәтижелі түрі. Жасыл көшеттердің шуды төмендетуі 10 дБА-дан аспайды, ал экран арқылы дыбыстың төмендеуі 20 дБА және одан да жоғары болады. Әсіресе экранның артында 50 м қашықтықка дейінгі жерде жоғары болады. Тіп-тік қабырғадан гөрі, жантайған қабырғалар тиімдірек болады. Бірінші жағдайда екі рет шағылысуы мүмкін, ал екінші жағдайда дыбыс толқыны шағылысқаннан кейін қайтып келмейді, тіпті биік ғимараттардың маңайынан да алшақ кетеді. Дыбыс толқындарының осындай бірнеше рет шағылысуы дыбыстың шығу көзі жабық бөлмеде болғанда, тұйықталған ауа кеңістігінде байқалады. Мұндай жағдайда дыбыс энергиясының тығыздығы үлкейеді және дыбыстың өшу уақыты (реверберация) ұзарады. Бір қондырғыдан пайда болатын дыбыс қысымы ашық ауаға қарағанда жабық бөлмеде 15 дБА-дан жоғары болады.

• Сонымен қатар ғимараттарда шудың қосымша өту жолдары: қоршаулар мен қалқалар арқылы; аралық шу тығыздалмаған саңылаулар, тесіктер, каналдар арқылы; дыбыстық вибрацияның (құрылымдық шу) қоршау құрастырмалар мен қондырғылардың табаны арқылы; қоршау құрастырмаларының дыбыс вибрацияларын ауа шуының үдетуі.

Шудың организмге әсері

Адам денсаулығына шудың зиянды әсерін айтудан бұрын, дыбыстың мүлдем болмауының өзі де қолайсыздық туғызатынын да есте ұстаған жөн. Адам өмірі дыбыс әлемінде өтетіні белгілі, сондықтан мүлдем тыныштық оның рухын сөндіреді.

Шудың организмге теріс әсер етуі кезінде өзгерістер арнайы және арнайы емес түрінде көрінеді.

Арнайы әсерлер – есту мүшелеріне, ал арнайы емес түрінде – басқа мүшелер мен жүйелерге әсер етеді. Шудың қолайсыз факторларының біріне сөйлеу байланысын бөгеу жатады. Мекемелерде, мектептерде, тұрғын ғимараттарда сөйлеуге кедергі жасау адамдарда ширығудың пайда болуына себепші болады. Мысалы, жай әңгімелескен кезде, егер шудың деңгейі 45 дБА болса, сонда ғана сөздерді 100 пайыз түсінуге болады; ал шу деңгейі 65 дБА болған кезде дауыс желбезегіне күш салу керек, 72 дБА болғанда дауысты жоғарылату керек. Егер шу деңгейі сөйлеу деңгейінен 10 дБА-ға жоғары болса, онда сөзді түсіну 95 пайызға кемиді. Есту шегі – 140 дБА деңгейінде болғанда құлықтың дабыл жарғағы тінінің (ткань) созылуына алып келеді, сонымен қатар ауырсыну сезімдері төменгі шектер (110-130 дБА) кезінде де пайда болады. Есту мүшелерінде дімкәстік болса, құлақта ауыру сезімі 80-90 дБА пайда болады.

Әр түрлі елдер ғалымдарының көрсетуі бойынша, кейінгі 10 жыл ішінде қалалық шу жылына 0,5-1,0 дБА-ға өсіп отыр. Мұндай жағдайларда есту анализаторына үнемі күш түсіп, есту шегінің біртіндеп 10-25 дБА-ға көбеюіне алып келуде. 65 дБА деңгейіндегі шу әсер еткенде есту шегі 10 дБА-ға жоғарылайды, ал 80 дБА деңгейіндегі шу есту қабілетін 15-25 дБА-ға төмендетеді.

Шу арқылы пайда болатын арнайы емес өзгерістер:

• Орталық жүйке жүйесінің өзгерістері (тез шаршау, зерделіктің төмендеуі, ұмытшақтық, күйгелектік). Жүргізілген зерттеулер бойынша, түнгі шу 40 дБА деңгейінде болған кезде ұйқы бұзылады, ал 50 дБА болған кезде 1 сағатқа дейін адам ұйықтай алмайды, ал ұйқының тереңдігі 60 пайызға дейін қысқарады. Егер шу деңгейі 30 дБА-дан аспаса ұйқы бұзылмайды.
• Жүрек және қан тамыр жүйелерінің бұзылуы (тамыр соғуының өзгеруі, перифериялық тамырлар мен капиллярлардың тарылуы, артериялық қысымның жоғарылауы).
• Тыныс алу жүйелерінің бұзылыстары (тыныс алу тереңдігі мен жиілігінің бұзылуы).
• Сезім және көру мүшелері жүйесінің бұзылуы (анық көру тұрақтылығының төмендеуі, қараңғы түскен кезде көрудің нашарлауы).
• Вестибулярлы аппараттың бұзылуы (бас айналу, тең салмақтылықтың бұзылуы).
• Ас қорыту жүйесінің бұзылуы (асқазан сөлі секрециясының бұзылуы, асқазан мен ішек перистальтикасының төмендеуі).
• Ішкі секреция бездерінің, зат алмасуының, қан жүйесінің және т.б. бұзылуы.

Балалар шудың әсеріне өте сезімтал келеді және қауіптілік тобына жатады. Егер сыныпта шудың деңгейі 45 дБА-дан жоғары болса, онда оқушыларда есту сезімі төмендейді, қажу және бас ауыруы пайда болады. Оқушылардың ой еңбегі, қабілеті және үлгерімі де бірден нашарлайды. Шудың балаларды ояту деңгейі – 50 дБА-ға, ал үлкен адамдар үшін – 30 дБА, ал кәрі кісілер үшін одан да төмен.

Ауру адамдар жүйке және жүрек-қан тамыр жүйелерінің қызметі бұзылғандықтан, олар шудың әсеріне өте сезімтал келеді. Аурулардың сауығуы ұзаққа созылады, ауруханада жату мерзімі де ұзарады. Осыларды ескере отырып, бірқатар гигиенистер емдеу мекемелері палаталарындағы дыбыс деңгейін 35 дБА-дан 30 дБА-ға дейін азайтуды (күндізгі уақытта) ұсынған.

Дыбыс қысымының деңгейі 90 дБА жиілігі 200 Гц болса, 70 дБа жиілігі 1000 Гц болса және 5 дБА жиілігі 4000 Гц болса адам олардың бәрін бір деңгейде естиді. Қысым деңгейі 80 дБА жиілігі 1000 Гц дыбыс есту мүшесін шаршатпайды, осы құбылыс 2000-4000 Гц жиілікте де байқалады.

Шудан қорғау

Шудан қорғау экраны

Шудан қорғау үш негізгі бағыт бойынша жүргізіледі:

• Шудың шығу көзіне қатысты қолданылатын шаралар – олар инженер-техникалық және ұйымдастыру-әкімшілік әдістері болып бөлінеді.
• Шудың шығу көзінен бастап, қорғайтын нысанға дейінгі таралу жолында колданылатын шаралар – бұлар көбінесе қала салу және құрылыс-акустикалық әдістер.
• Нысанда шудан қорғауға жургізілетін шаралар – бұған коршаған дыбысты оқшаулауды жоғарылату және жоспарлау эдістері жатады.

Кейінгі жылдары қалаларда шет елдерде шығарылатын автомашиналардың саны көбеюде. Әдетте, олар шудың деңгейі өте төмен болуымен сипатталады. Қуаттылығы 200 ат күшіне дейінгі жүк таситын машиналардың шуының деңгейі 86 дБА-дан аспайды. Бірақ пайдалану мерзімі ұзаққа созылған сайын барлық транспорттар шуының қарқындылығы жоғарылайтындығын ескерген жөн. Сондықтан Ішкі Істер Министрлігіне шудың шығу көзі болатын автокөліктердің техникалық жағдайына бақылау жүргізу жүктелген.

Елді мекеңдерді транспорттық шудан қорғау үшін қарастырлған құрылыс-акустикалық шаралар :

• Жылдамдығы қарқынды трассалар мен жүк таситын машиналар жүретін жолдар селитебті аумақты кесіп өтпеуі керек. Олар темір жолдар бойымен, өндірістік және тұрғын аудандардың аралығымен өтуі керек. Бұл елді мекен аумағын функционалды аймақтарға бөлумен жүзеге асырылады: селитебті, өндірістік, сыртқы транспорт және басқалар.

Шудан қорғау мақсатында қала аумағын аймақтарға бөлу: 1 – әуежай; 2 – транзитті магистраль; 3 – селитебті аймақ; 4 – саябақты аймақ; 5 – спорттық аймақ; 6 – өндірістік аймақ.

• Тұрғын құрылысты аймақтарда жылдамдығы жоғары тас жолдарды тоннельдерде немесе шуды азайтатын бедерлі жерлерге (шұңқырлы, ойлы жер) орналастыру керек.
• Егер магистралды көшелер эстакадалар және тас табанды (насып) жерлерде болса, олар шудан қорғайтын қалқалармен қоршалуы керек немесе олардың орнына адамдар тұрмайтын ғимараттарды пайдалануға болады. Қалқаларға жақын орналасқан тұрғын ғимараттар аз қабатты болулары керек.
• Магистралдық аумақтарды мүмкіндігінше кеңейтіп, көше қиылыстарының санын да мейлінше азайту керек.

Темір жол транспортының шуын шектеу жолдары:

• Рельстер мен шпалдар арасында серпімді аралықтары бар түйіспейтін жолдарды салу.
• Темір жолдарды қоршау және сөйлегенде дауыс қатты шығатын байланыс түрлерін байланыстың басқа түрлерімен алмастыру.
• Қалаға кірмейтін транзитті жүк таситын құрам үшін айналмалы темір жолдардың болуы.
• Техникалық стансаларды селитебті аумақтардан тыс жерлерде, ал сорттайтын стансаларды елді мекендердің сыртында орналастыру.
• Жүк тасымалына арналған жолдар мен жаңа трассаларды тұрғын аудандардан оқшаулау.

Көлік шуымен күресуде сәулет-жоспарлау шешімдерінің, яғни құрылыстың ұтымды әдістерін және арақашықтығын сақтаудың маңызы зор. Егер аумақ ауданы шектеулі болса, шудан қорғайтын қалқалар қосылады. Оған табиғи және жасанды (жер бетіндегі шұңқырлар, қабырғалар, сайлар) қалқалар жатады. Бұл кезде негізгі заңдылықты ескерген жөн – қалқаның тиімділігі оның биіктігі мен еніне тура пропорционал және шудың шығу көзінің қашықтығы мен оның жер бетінен биіктігіне кері пропорционал. Қалқаларды шудың шығу көзіне мүмкіндігінше жақынырақ орналастыру керек. Себебі қалқа жақын орналасқан сайын оның тиімділігі биіктігіне қарамастан жоғары болады.

Шудан қорғау экрандарының схемасы: 1 – қалқан-қабырға; 2 – төмпешік; 3 – қабырғалы төмпешік; 4 – тұрғын емес ғимарат-қалқан; 5 – шұңқыр жердегі шу көзі.

Қала құрылысы тәжірибесінде тұрғын үйлердің транспорт магистралдары бойына орналасқанын жиі кездестіруге болады. Мұндай жағдайларда олардың сыртқы қабырғасының дыбысты оқшаулау сапасы жоғары болуы керек және ұйықтайтын бөлмелері қарама-қарсы жаққа бағытталуы керек. Дыбыстың изоляциясы көбінесе терезе жақтамаларының изоляциясына байланысты болады.

Кейінгі жылдары барлық елдерде авиациялық шулардың мөселесі артып отыр. Олардың әсер ететін аумағының ауданы үнемі ұлғайып отырады. Шу деңгейінің жоғарылауы әуежайдың маңыңда ғана емес, сондай-ақ 30 км қашықтықта да байқалады.

• Авиациялық шудың алдын алу шараларының тиімділері:

1. Үш акустикалық аймақтарды бөліп шығару;

• Бірінші аймақ – шудың деңгейі өте жоғары, әуежайға жанасқан жер. Бұл аймаққа тек өндірістік және коммуналдық мекемелерді ғана орналастыруға болады.
• Екінші аймақ – бұл аймақ өнеркәсіп нысандарын және әкімшілік қоғамдық ғимараттарды орналастыруға арналған, тек ерекше жағдайларда ғана дыбыс изоляциясы жоғары тұрғын үйлерді орналастыруға болады.
• Үшінші аймақ – тұрғын аудандарды шексіз орналастыра беруге болады, бірақ оның шекарасында емдеу, балалар және сауықтыру мекемелерін орналастыруға болмайды.

2. Құрылысы бұрыннан салынған жерлерде техникалық және ұйымдастыру шаралары қолданылады, бірақ бұлар барлық уақытта тиімді бола бермейді. Егер бұл шаралармен шудың деңгейін нормативті деңгейге дейін төмендетуге мүмкіндік болмаса, онда әуежайды қаланың сыртына көшіру туралы мәселе көтеріледі.

3. Тұрғын ауылдар авиациялық шудан акустикалық экрандар арқылы қорғалады.

4. Ұшақтардың тұратын жерлерін тұрғын аудандардан барынша қашық орналастыру керек, экрандарды, паналарды, ангарларды пайдалану керек, ал перронда ұшақтарды міндетті түрде буксирге алу керек.

5. Әуежайдың айналасында жасыл желектер мен бұталардан тығыз жолақтар орналастыру қажет.

6. Түнгі рейстердің санын азайту керек және реактивті ұшақтарды қабылдауды да шектеу керек.

Шудан қорғау кезінде ғимараттарда дыбысты изоляциялау және дыбысты сіңіру кеңінен қолданылады.

• Дыбысты изоляциялау – бұл қоршаулар мен қалқалардың ауалық және соғылудан (жүргенде, жиһаздарды қозғаған кезде және т.б) пайда болатын шудың дыбыс энергиясын әлсірету қасиеті. Бір қабатты қоршаулардың (қабырға, есік, терезе) дыбысты изоляциялауы олардың массасына тура пропорционалды. Сондай массадағы көп қабатты қоршаулар (екі қабатты есіктер, терезелер) едәуір тиімді болады. Терезелер мен есіктер қорапшасына нықтап орналастырылулары қажет. Жабындылардың дыбысты изоляциялауы едендерді серпімді негіздерге немесе себілген заттарға орналастырған кезде нәтижелі болады. Еденнің өзі қабырғалардан ені 2 см-дей дыбысты изоляциялайтын материалдар арқылы бөлінеді, ал плинтустар еденге бекітіледі, қабырғаға бекітуге болмайды.
• Дыбысты сіңіру шағылысқан дыбыс толқындарының энергиясын әлсірету үшін қолданылады. Дыбысты сіңіретін бетке (беткейлік жабын материалы, экран) түскен шу одан аздау энергиямен шағылысады. Беткейлік жабын материалдары ретінде минералды мақталардан, гипстен, армираланған әйнек талшықтарынан, поропластардан, құрылыс бетондарынан және т.б. жасалған тақталар қолданады. Оларды ұзын коридоры бар оқу, спорттық, ойын-сауық ғимараттарында, ауруханаларда, мейманханаларда, вокзалдардың, аэропорттардың күту залдарында және т.б. жерлерде пайдаланады. Мұндай материалдармен жабу акустикалық өңдеу деп аталады.

Санитарлық-техникалық шаралармен шуды азайту жағдайлары:

• Желдеткіштерді виброизоляциялау және желдеткіштер мен ауа өткізгіштердің арасына солқылдақ заттарды (брезентті) орналастыру.
• Су құбыры жүйесінде су ағынының жылдамдығын төмендету. Құбырдың диаметрі кішкене болған сайын, шу деңгейі де жоғары болады.
• Су құйылатын багі төмен орналасқан унитаздарды пайдалану.
• Қабырғалардың арасынан құбырларды жүргізгенде дыбысты серпімді материалдармен азайту.

Қалалық шуды санитарлық бағалау әдістері

Шуды санитарлық бағалау шуылөлшер аспаптарымен және есептеу әдістерімен жүргізіледі. Әдістер бойынша дыбыс қысымының деңгейін, дыбыс деңгейін, эквивалентті және максималды деңгейін анықтау қажет.

• Санитарлық дәрігердің бұл бағыттағы жұмысы:

1. Шудың фактылы деңгейінің олардың рұқсат етілген деңгейіне сәйкестігін бақылау.
2. Шудың деңгейін төмендету бойынша жүргізілетін шараларды зерттеп дайындау.
3. Қорғау шараларының тиімділігін бағалау.
4. Халықтың шағымы бойынша жүргізілетін зерттеулер.

Өлшеу алдында шудың тұрақты немесе тұрақсыз екенін анықтап алу керек. Кейбір кезде оны есту қабілеті арқылы анықтауға болады, бірақ өлшеулер едәуір шынайы мәліметтер береді. Егер шуылөлшер тілінің тербелісі 3 минут ішінде 5 дБА-дан аспаса бұл тұрақты шу, егер асып кетсе тұрақсыз шу болып есептеледі. Тұрақты шулар үшін жиіліктің октавалық жолақтарындағы (Дб) дыбыс қысымының деңгейі (дБА) өлшенеді. Ал тұрақсыз шу үшін эквивалентті және максималды дыбыс деңгейлері өлшенеді.

Шуды өлшеу барысында сақталатын ережелер:

• Тұрғын және қоғамдық ғимараттардың бөлмелерінде өлшеуді бөлме ауданы бойынша бірдей бөлінген және ішкі қабырғалардан 1 м қашықтықта 3 нүктеде жүргізеді. Өлшеуді еденнің деңгейінен 1,2-1,5 м биіктікте жүргізеді. Мәліметтерді өңдегеннен кейін, 3 нүкте бойынша мөліметтердің орташа көрсеткіштері алынады.
• Егер шудың көзі ғимараттың сыртында орналасса, желдеткіш терезелер мен фрамугалар ашық, ғимараттың ішінде болса – жабық болулары керек.
• Егер ғимаратта кейіннен салынған қоғамдық нысандар немесе дүкендер болса, өлшеуді солардың үстінде орналасқан пәтерлерде жүргізеді. Егер инженерлік немесе санитарлық-техникалық қондырғылар әсер ететін болса, онда өлшеуді соларға жақын орналасқан тұрғын бөлмелерде жүргізеді. Егер шудың шығу көзі (лифт, қоқыс өткізгіш) пәтердің тура астында орналасса, өлшеуді есіктері жабық ең жақын орналасқан тұрғын бөлмелерде жүргізеді.
• Егер бөлмелерде транспорттық магистралдардың шуы байқалса, өлшеуді ғимараттың ортасында орналасқан және магистралға бағытталған пәтерлерде жүргізеді. Егер ғимарат 5 қабатты немесе соған дейін болса, онда барлық қабатта тексеру жүргізеді, ал көп қабатты болса, тексеруді бірінші қабатта, ортада орналасқан және ең жоғарғы қабатта жүргізеді. Өлшеу бір уақытта жүргізілгені дұрыс.
• Тұрғын бөлмелерде шуды өлшеген кезде радио, телеаппаратуралар өшірілуі тиіс және өлшеу барысына қатысы жоқ адамдардың барлығы бөлмеден шығарылуы керек.
• Шудың шығу көзінің мезгілмен әсер етуіне байланысты өлшеулерді күндізгі және түнгі уакытта жүргізеді. Егер қондырғы тәулік бойына жұмыс істесе, өлшеуді жүргізу уақытының маңызы жоқ.

• Жақын орналасқан аумақтарда (ықшам аудан, аурухана, шипажайлар) шуды өлшеу ең аз дегенде 3 нүктеде, жер бетінен 1,2-1,5 м биіктікте, үйдің сыртқы қабырғасынан 2 м қашықтықта жүргізіледі.
• Шуды өлшеген кезде, фондық шу өлшеніп жатқан шудан 10 дБА-ға төмен болуы керек. Егер бұл айырмашылық 9-дан 3 дБАға дейін болса, онда өлшеулердің нәтижелеріне түзетулер енгізіледі; егер айырмашылық 3 дбА-дан да төмен болса, онда өлшеуді түнгі уақытта жүргізеді. Деңгейлердің айырмашылығы 9-дан 6 дбА болса, өлшенген шудың деңгейінен 1 дБА-ны алып тастайды, айырмасы 4-тен 5 дБА дейін болса, 2 дБА-ны алып тастайды, егер айырмашылық 3 дБА болса, 3 дБА алынады.
• Жақын орналасқан аумақта атмосфералық жауын-шашынды күндері және желдің жылдамдығы 5 м/с жоғары болған кезде шуды өлшеуді жүргізуге болмайды. Егер желдің жылдамдығы 1 м/с-тан көп болған жағдайда микрофон үшін желден қорғау қондырғысын пайдаланады.
• Транспорттық шудың және квартал ішіндегі шудың таралуын зерттеген кезде, ең бірінші нүкте транспорт қозғалысының ең бірінші жолағынан 7,5 м қашықтықта және бала-бақшаларынан, спорт алаңдарынан, қоймалардан және т.б. 1 м қашықтықта орналасады. Келесі нүктелер екі есе көп қашықтықта орналасады. Транспорт жүретін жолдың деңгейінен 1,2 м биіктікте өлшеу жүргізіледі.

• Тұрақты шуды әрбір нүктеде 3-5 минут ішінде ең аз дегенде 3 рет өлшейді. Әрбір нүкте бойынша нәтижелердің өзара айырмашылығы 3 дБА-дан жоғары болса, өлшеуді қайталап жүргізеді. Тұрақсыз шуды өлшеу уакыты 30 минуттан кем болмауы керек.
• Тұрақсыз шуды өлшеуді өте қарқынды қозғалыс мезгілінде жүргізеді. Мысалы, лифттің шуын үй тұрғындары жұмысқа шығар және жұмыстан оралған кезде өлшейді. Транспорттық шуды "үдеме қарбалас сағаты" (час пик) кезінде өлшейді (сағат 8-ден 10-ға дейін және сағат 16-дан 18-ге дейін).
• Өлшеу кезінде микрофон шудың шығу көзі жағына қарай бағытталуы керек және өлшеу жүргізетін адамнан 0,5 м қашықтықта болуы керек. Егер шудың негізгі шығу көзін анықтау қиын болса, онда микрофонды тік жоғары ұстайды.
• Шуды өлшеген кезде хаттама жазылуы керек, оған қосымша өлшеу жүргізілген нүктелер белгіленген сызба құрастырылады. Алынған нөтижелер нормативтермен салыстырылады.

• Әуежайларға жақын орналасқан аумақты жоспарлау және оның құрылысы туралы сұрақтарды шешу сатысында, ұшақтардың ұшу кезіндегі шуына баға беріледі. Ол әрбір ұшақ ұшқан кездегі, қонғандағы, ұшып жүрген кездегі дыбыстың максималды деңгейі бойынша (және тәуліктің күндізгі-түнгі (сағат 7-ден 23-ке дейін және 23-тен 2-ге дейін) уақытындағы дыбыстың эквиваленттілік деңгейі бойынша жүргізіледі.
• Авиациялық шуды өлшеу әуе қозғалысының өте қарқынды мезгілінде (жазғы мезгілде) жүргізіледі. Өлшеу нүктелері ұшу жолағына перпендикулярлы әуежайлардың қасында, тұрғын құрылымдарының ішінде және ұшақтардың ұшу кезіндегі трассасының астында 10-12 м-ге дейінгі қашықтықта орналасады.
• Микрофонды нысан мен ұшақтың арасында кедергі болмауы үшін объектілер қабырғаларынан 1,5-2 м биктікте орналастырады.
• Алынған мәліметтер санитарлық-қорғаныс аймақтарының көлемін анықтау үшін, жер учаскелерін бөліп беру үшін және қорғау шараларын белгілеу үшін қолданылады.

Шу деңгейін төмендету бойынша жоспарланған шаралардың тиімді болуы үшін және шу жағдайын санитарлық болжау үшін есептеу әдістері кеңінен пайдаланылады.

Акустикалық есептеулер сатылары:

• Шудың шығу көзін табу және төлқұжаттық мәліметтер бойынша немесе есептеу әдісі бойынша оның шулық сипаттамасын анықтау.
• Шудың шығу көзіне жанаса орналасқан аумақта есептеу нүктелерін таңдап алу.
• Есептеу нүктелері үшін дыбыстың рұқсат етілген деңгейлерін анықтау.
• Шудың шығу көзінен есептеу нүктелеріне дейінгі шудың таралу жолын анықтау.
• Есептеу нүктелеріндегі дыбыстың болжамды деңгейлерін анықтау.
• Есептеу нүктелеріндегі дыбыстың қажетті төмендетілетін деңгейін анықтау.
• Шудың қажетті деңгейіне жеткізетін шараларды таңдап алу.
• Таңдап алынған шаралардың тиімділігін есептеу арқылы тексеру.

Есептеу нүктелері нысандар мен аумақтар үшін нормаланатын шу деңгейімен таңдап алынады. Транспорттық ағындардың шулық сипаттамасы кесте бойынша шамамен анықталады.

Аумақтың есептеу нүктесіндегі дыбыстың күтілетін (болжамды) деңгейі дегеніміз – шу көзінен (көлік ағыны) шығатын дыбыстың есептік эквиваленттік деңгейі, ол деңгейден үш факторға: арақашықтығына, жасыл көшеттерге, экрандаушы нысандарға байланысты төмендетілетін шу деңгейі шегеріледі.

Шудан қорғайтын жасыл желектер экраны.

Осы аумақта орналасқан бөлмелердегі дыбыстың күтілетін деңгейі аумақтағы дыбыстың есептік эквиаленттік деңгейінен (жасыл көшеттерді ескермегенде) дыбыстың терезелердің конструкциясымен төмендетілетін шамасын алып тастағандағы көрсеткішке тең. Арақашықтықпен және көк-жасыл желектермен төмендетілетін шу деңгейі график және кестелер бойынша табылады. Көрсетілген есептеулердің ең күрделі бөлігі, шудың экрандар арқылы төмендеуін анықтау болып табылады.

Есептеу әдістемесі:

• Еркін масштаб бойынша шудың шығу көзінің, экранның орналасуының және есептеу нүктесінің тік кесіндесінің (экранның биіктігі және оның шудың шығу көзінен қашықтығы) сызба сызылады.
• Есептеу нүктесі мен шудың шығу көзін түзу сызықпен қосады және олардан экранның жоғарғы ұшына дейін сызық жүргізіледі.
• Дыбыс толқынының өту жолы (экрансыз және экранмен) ұзындықтарының айырмашылығын есептейді.
• Экранның арғы жағындағы, оның ұзындығын есепке алмағанда, дыбыс деңгейінің максималды төмендеуін кесте бойынша анықтайды.
• Жоспарда экран мен есептеу нүктесінің схемасы сызылады. Есептеу нүктесінен экранға перпендикуляр түсіріледі және экранның төменгі ұштарын есептеу нүктесімен қосады.
• Жүргізілген сызықтар мен перпендикуляр арасындағы бұрыштарды анықтайды.
• Шудың максималды төмендеуі бойынша және бұрыштардың шамасы бойынша кестеден берілген экранмен дыбыс деңгейінің іс жүзінде төмендеуін табады.

Қалада шудың таралуы туралы толық мәліметті қаланың көше-жол торабының шу жөніндегі картасы береді және кейбір кезде оның жұмысына санитарлық қызмет орындары қатысады. Картаға көліктік магистралдардан басқа, сондай-ақ негізгі шу көздері де сызылады. Шуды сипаттайтын карталар акустикалық жағынан қауіпті қала учаскелерін анықтауға және шуға қарсы шараларды негіздеуге мүмкіндік береді.

Оның жасалуы үш негізгі сатыдан тұрады:

• Тікелей зерттеу жолымен қаладағы транспорттың қозғалуы туралы мәліметтерді жинау. Көшенің әрбір учаскесінде тәулік сағаты бойынша абсолюттік бірлікте мәліметтер жиналады. Көлік ағындарының тек саны ғана емес, сапалық құрамы да ескеріледі. Картаны құрастыру үшін "үдеме қарбалас сағаты" кезіндегі және бір аптаның қозғалыс ең қарқынды болатын күндеріндегі (сейсенбі, жұма) мәліметтер алынады.
• Көшеге жанаса орналасқан аумақта көлік транспорттық шуының деңгейін анықтау (ең бірінші қозғалыс жолағынан 7,5 м қашықтықта және тұрғын ауданның ішінде). Бұл мәліметтерді көбінесе өлшеулер жолымен емес, есептеу әдістері бойынша алады. Қорытынды кесте құрастырылады.
• Белгілі бір масштабта шудың деңгейін жоспарда белгілеу. Шудың деңгейі бойынша айырмашылығы бар зоналар әр түрлі түске боялады. Картаға көлік магистралдарынан басқа шудың негізгі шығу көздері де енгізіледі. Шу карталары негізінде қаланың акустикалық жағынан қауіпті учаскесін бөліп көрсетуге және шуға қарсы шараларды негіздеп бекітуге болады.

Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет тұрғын аудан аумағының, сонымен қатар тұрғын және қоғамдық ғимараттардың да шулық тәртібін нашарлататын шудың шығу көздерін табу бойынша жүйеге бақылау жүргізіп отырады. Шудың рұқсат етілген деңгейінің санитарлық нормасы белгіленген барлық учаскелеріне бақылау жүргізеді. Сақтық санитарлық бақылау сатысында нормативтерді бұзбай орындау жобаларда бақыланады. Нысанның өзінде және оған жанасқан аумақта шудың күтілетін акустикалық есептеулеріне тексеру жүргізіледі. Бақылаудың мақсаты – санитарлық-техникалық қондырғыларды монтаждау кезінде (сәулетті-құрылыстық бақылаумен бірге) дыбысты оқшаулау және дыбысты сіңіру бойынша жобалау шешімдерін өзгертуге тыйым салу. Ғимаратты пайдалануға қабылдау кезінде санитарлық қызмет тексеру мүшелерінің және мемлекеттік комиссияның құрамында болып шудың деңгейіне ішінара өлшеулер жүргізеді. Егер шу деңгейі нормадан асатын жағдайда бұл ғимарат шудың пайда болу себебін жойғанша пайдалануға қабылданбайды.

Ғимаратты қабылдаған кезде санитарлық дәрігерлерге ұсынылатын құжаттардың құрамы:

• Жасырын жұмыстарға арналған актілер.
• Бақылау өлшеулерінің нәтижелері.
• Жобадан ауытқулардың тізімі және осы ауытқулардың жобалаушылармен келісілген құжаттары.
• Анықталған кемшіліктер мен аяқталмаған жұмыстардың тізімі және оларды жою мерзімдері.

Санитарлық бақылаудың барлық сатысында дәрігер жобалау мекемелерінен санитарлық нормалардың және талаптарының бұзбай сақталуын талап етеді. Қалалардың бас жоспарының, ауылдарды жоспарлау жобасының, аудандардың егжей-тегжейлі жоспарлау жобаларының құрамында акустикалық тарау болуы қажет. Бұл көрсетілгендерден басқа санитарлық дәрігердің міндетіне кіретін жұмыстар:

• Халықтың шудың әсеріне шағымын қарау, оған нақтылы баға беру және оларды жоюға талаптар қою.
• Шумен күресу жөніндегі комиссиялардың жұмысына қатынасу.
• Транспорттық шу деңгейіне жүйелі түрде бақылау жүргізу және транспорт қозғалысын жақсарту туралы мәселелерді күн тәртібіне қою.
• Әкімшіліктің шуды төмендету жөніндегі жобаларының шешімін дайындауға қатысу.