Қалжан Ахун медресесі

Қалжан Ахун медресесі XIX ғ. аяғында салынған медресе. Қызылорда қаласының солтүстік батысында 60 шақырым жерде автокөлік тас жолы бойында және темір жолдан 100 метр жерде орналасқан. Қалжан Ахун 1862 жылы Хиуа хандығында дүниеге келген және Хиуа мен Бұқараның рухани оқу орындарында білім алған. Қалжан Ахунаның әкесі Бөлекбай Ақтөбе облысындағы Жамақағлы жеріндегі табын руынан. Жас кезінде Қарақалпақстандағы туыстарының қолында тұрып, Хиуа хандығына қызмет етеді, ол жерде үлкен қызмет атқарады. 1875 жылы дүние салады.

Медресе күйдірілген кірпіштерден және жоғары сапалы тікбұршты қам кесектерден тұрғызылған, аумақтың өлшемдері – 43,7х43,0 м, биіктігі – 7,3 м. Барлық бөлмелер ауланың периметрінде орналасқан. Ескерткіштің негізгі қасбеті солтүстік-солтүстік-батыс жаққа бағытталған, онда ғимараттың бас қақпасы бар. Бас қасбетке сонымен қатар мешіт бөлмесі (батыс жақтан) мен тамақтану бөлмесі (шығыс жақтан) шығып тұр, худжалар (сыныптар) бүйірлік қасбеттерді (әр жақта оннан) жағалай орналасқан, аулада қызметтік бөлмелер орналасқан.

Кішентай Қалжан небары 13 жаста болатын. Жастайынан жетімдіктің азабын көріп жүріп, оқуын жалғастырған. 1889 жылы 27 жасында Көкілдаш медресесінің заң факультетін тамамдап «Ахун » атағын алады. Ол уақытта мұндай аттақа заңды білетін адамдарға ғана емес, сондай ақ шешендер де ие болған. 1890 жылы төменгі Сырдарияға Бұқара медресесінде бірге оқыған Кете шөмекей Ораз имамның шақыруы бойынша келіп өмірінің соңына дейін болады. Ол мешіт шаруалардың балаларының сауатын ашып, ағарту жұмыстарымен айналысады. Қалжан ақын Бұқарадан білім алып туған жері Сырдария аймағында өз қаражатына мешіт тұрғызады.

Ол халық арасында ақын және қоғам қайратері ретінде белгілі. Оның бастамасы бойынша 1916 жылы осы жобаның зерттеу нысаны болған медресе тұрғызылды. Бұл жерде медреседен өзге ішкі кірпіштен тұрғызылған Қалжан Ахунның өзі тұрған үйінің орны бар. Қазіргі күнде мешітте Қалжан Ахунның жанұясы жерленген. Аймақты тазалау кезінде алғашқы саман медресенің саман қабырғаларының іздері табылды. Бүгінгі күнде барлық осы құрылыс құшағында осы заманғы зираттар орын тепкен. Медресе бір қабатты, дәстүрлі жоспардағы солтүстік батысқа бағытталып салынған. Сарай ортасында құдық бар. Құрылыстың кейбір жерлері күйген кірпіштен салынған. Қалған жерлері 34-31х14х7,5 мөлшердегі кірпіштен салынған. Ескерткіштің жағдайы қауіпті, 1990 жылдары үш бөлмеге жөндеу жұмыстары жүргізілген. Кіре берісіне барлық сыртқы қабаты салынған. Басқа бөлмелері (20 дан астам) белгілі мөлшерде бүлінген. Ғимарат 20 бөлмеден және 7 қосымша үйшіктерден тұрады. 44х44 мөлшеріндегі жоспарлы квадрат үлкен қақпасы бар. Қабырға қалаулары күйген кірпіштен және керамикалық плиталармен бөлінген. Мешіт медресе республикалық маңызы бар мемлекеттік ескерткіштер қатарына жатады.

Қалжан ахун туралы деректер. Бұхара қаласында оқу бітіріп келген діни тұлғалардың көпшілігі Ресей тарапынан дайындалған молдалардан үлкен ерекшелігі болды. Олардың дүние, мал үшін емес, халықтың рухани тұтастығын қалыптастырып, өзгелердің рухани ықпалына түсіп қалмауының алдын алу үшін қызмет еткен. Қалжан ахун 1902 жылдан бастап Сыр бойына мешіт-медресе салуды қолға алады. Мұны бұрынғы жергілікті халық қызу қолдайды. Дәулетті адамдар үйір-үйір жылқы береді. Өңірде сол дәуірдегі үлкен жаңалық Орынбор-Ташкент темір жолының салынуына байланысты құрылысшылардың кірпіш зауыты сатып алынып, қыш кірпіштері құйылады. Құрылыс тек 20 жылдары аяқталады. Кеңес дәуірінде 20-30 жж. "Ақ жол" мектеп-интернаты болған. Кейін Қалжан ахун ұрпақтары саяси қуғынға ұшыраған кезде медресе астық қоймасы, мал қорасы, мектеп-интернат қызметтерін атқарған.

Дереккөздер

http://alimsak.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=275:biregej-s-ulet-neri-eskertkishteri&catid=90&Itemid=576(қолжетпейтін сілтеме)

http://kyzylorda-pamyatniki.kz/kz/monuments/kzo/ger234 Мұрағатталған 8 қарашаның 2018 жылы.