Қантамырлар (лат. Blood vessel) — адам мен жануарлар организмінің жүрек-тамырлар жүйесіне жататын, қабырғасы серпімді келген түтікше мүшелер.

Қантамырлар
Адам денесіндегі қан тамырлары (схема)
Латын тілі vas sanguineum

Қантамырлар:

  • қанды жүректен алып шығып, организмге тасымалдайтын қызыл тамырлар — күретамырларға,
  • қанды организмнен жүрекке алып келетін көк тамырлар — Көктамырларға
  • оларды өзара байланыстырып организмдегі жасушалық және ұлпалық деңгейде үздіксіз жүретін зат алмасу процестерін қамтамасыз ететін "микроайналым арнасының қан тамырларына" (қызыл тамырша — артериола, қылтамыр - капилляр, көк тамырша — венула) бөлінеді.

Күретамырлар мен Көктамырлар қанды тасымалдаушы тамырларға жатады. Олардың жақтауы қалың. Түтікше мүше ретінде күретамыр мен көктамырлардың жақтаулары үш қабықтан құралған: ішкі - интима, ортаңғы — медиа, сыртқы - адвентиция. Микроайналым арнасы қантамырларының қабырғалары арқылы қан мен оны қоршаған ұлпалар арасында зат алмасу процесі жүреді. Қантамырлардың ішкі беті эндотелиймен астарланған. Көктамырлар интимасында жүрекке қарай ғана ашылатын қақпақшалар (клапандар) болады.[1]

Үлкен және кіші қанайналым шеңбері

өңдеу

Адам денесінде қан тарататын тамырлардан екі тұйық жүйе - үлкен және кіші қанайналым шеңбері түзіледі.

Үлкен қанайналым шеңбері

өңдеу

Үлкен қанайналым шеңбері - жүректің сол жақ қарыншасынан қолқа күретамырынан басталады. Оттегіге қаныққан қан алдымен қолқа күретамырынана, одан ірі және ұсақ күретамырларына жеткізіледі. Қан қсақ күретамырларымен ішкі органдарға, жүректің өзіне, бұлшықеттерге, сүйектерге барады. Органдарда күретамырлар тарамдалып, қылтамырларға бөлінеді.

Қылтамырлардың жұқа қабырғалары арқылы қан дене жасушаларына қоректік заттар мен оттекті таратады. Жасушалардан көмірқышқыл газын қажетсіз өнімдерді жинап, көктамыр қанына (Венақа) айналады. Оны көктамыр жүректің оң жақ жүрекшесіне құяды.

Кіші қанайналым шеңбері

өңдеу

Кіші қанайналым шеңбері - жүректің оң жақ қарыншасынан өкпе күретамырынан басталады. Ондағы көктамыр қаны өкпе күретамыры арқылы өкпеге келеді. Өкпеде күретамырынан түзілген қылтамырлар торында газ алмасады.

Қан оттекке қанығып, көмірқышқыл газынан тазартылады да, көктамыр қаны күретамыр қанына айналады. Одан төрт өкпе көктамырлары арқылы күретамыр қаны жүректің сол жақ журекшесіне құйылады. Қан сол жақ жүрекшеден сол жақ қарыншаға өтіп, қайтадан үлкен қанайналым шеңберінің қантамырларына бағытталады.

Кіші қанайналым шеңбері —> жүректің оң жақ қарыншасынан басталып —> өкпеге қан тартады —> жүректің сол жақ жүрекшесімен аяқталады.

Кіші қанайналым шеңбері деп аталу себебі - қан тек өкпеге барып, оны оттегімен байытылады да қайтадан жүрекке келеді. Бұл қанайналым шеңберін кейде өкпелік шеңбер деп те атайды.

Электрокардиограф

өңдеу

Жүрек қанды қолқа күретамырынан бөлінетін қантмырлардан алады. Жүрекке қан басқа мүшелермен салыстырғанда көбірек келеді, өйткені ол өмір бойы жұмыс атқарып тұрады жұмысының ерекшелігін анықтау үшін электрокардиография әдісі қолданылады. Жүрек бұлшықеттерінің жұмысын қисык сызық аркылы жазып алатын аспапты электрокардиограф деп атайды.

Электрокардиограф арқылы жүректің бұлшықеттерінің жұмысы жазылған қисық сызық электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады. Жүректің бұлшыкеттері қанмен қамтамасыз етілмегенде (қан ұйып қалғанда) жүрек бұлшықеті өлі еттенуіне инфаркт миокарда шалдығуы мүмкін. Қанның үлкен және кіші шеңберінде айналу уақыты 23—27 секунд.

Үлкен қанайналым шеңберінде қан барлық мүшелерге оттегі мен қоректік заттарды тасиды. Кіші қанайналым шеңберінде - қан оттекке қанығып, көмірқышқыл газдан тазартылады.

Қан қысымы

өңдеу

Қан қантамырлардың бойымен ағу кезінде қантамырларына және жүректің қуыстарына қысым түсіреді. Қан қысымы қантамырлардың әр түрлі бөлімдерінде біркелкі болмайды. Ең жоғары қан қысымы жүректен қанды алып шығатын ең ірі артерия қантамыры - қолқа күретамырында болады. Жүректен алшактаған сайын күретамырында кан қысымы төмендей береді. Ең төменгі қан қысымы жүрекке қан әкелетін жоғары және төменгі қуысты вена қантамырларында болады. Қолқада қан қысымы сынап бағанасымен өлшегенде 150 мм. Қол-аяқтың ірі артерияларында қан қысымы 105-120 мм. Ұсақ артериялар мен қылтамырларда 20-25 мм. Қан қысымын өлшейтін құралды тонометр деп аталады.

Қанның жалпы қантамырлар бойымен қозғалуына бірнеше жағдайлар әсер етеді. Одан:

  1. Жүректің ырғақты жұмысына сәйкес қантамырлардың әрбір бөліктерінде қан қысымының түрліше болуы.
  2. Тынысалу және тыныс шығару кезінде кеуде қуысында қысымның үнемі өзгеруі.
  3. Веналық қантамырлардың ішінде болатын қақпақшалар қанның кері бағытта ағуына кедергі болуы.
  4. Веналық қантамырлардың айналасындағы бұлшықеттер жиырылған кезде қанның жүрекке қарай қозғалуы пайда болады.

Қан қысымын тоқпан жіліктің артерия қантамырларынан (қолдың қарынан) өлшейді. Жас, дені сау адамдарда қан қысымы үнемі тұрақты, өзгермейді. Жүректің сол жақ қарыншасының жиырылуы (жоғары қысым) сынап бағанасымен 120 мм болса, босаңсуы кезіндегі көрсеткіші (төменгі қысым) 70-80 мм. Қан қысымы жоғарылаған кезде болатын ауруларды гипертония (гр. hyper - үсті, жоғары), ал қан қысымы төмен ауруларды гипотония (гр. hupo - асты, төмен) дейді. Қанның қантамырлардың бойымен қозғалуы өсімді жүйке жүйесі арқылы реттеледі. Оның орталығы сопақша мида орналасқан.

Қантамырдың үш негізгі түрі

өңдеу

Қантамырдың үш негізгі түрі: күретамырлар, көктамырлар және қылтамырлар.

Күретамырлар Көктамырлар Қылтамырлар
1. Қанды жүректен алып шығып, мүшелерге таратады Қанды мүшелерден жүрекке тасымалдайды Күретамыр мен көктамырды бір-бірімен байланыстырады
2. Жақтауындағы бұлшықет талшықтары калың әрі серпінді Жақтауындағы бұлшықет талшықтары жұқа әрі нашар дамыған Микроскопиялық өте ұсак, жақтауы бір қабатты
3. Қан қысымы жоғары Қан қысымы өте төмен Қан қысымы шамалы
4. Көпшілігі тереңде бұлшықеттердің арасында жатады Теріге жақын да, тереңде де жатады Дененің барлық мүшелеріне таралады
5. Ең ірі күретамырлар - Қолқа күретамыры және өкпе күретамырлары Ішіндегі қақпақшалар канды кері бағытка өткізбейді. Ең ірі көктамырлар - төменгі қуысты көктамыр және жоғары куысты көктамыр және 4 өкпе көктамырлары Қылтамырлар арқылы газ және заттар алмасады, қан баяу ағады, ұсақ күретамырлар мен ұсақ күретамырларды байланыстырады

Күретамырлар

өңдеу
 

Күретамырлар (лат. arteria) - қанды жүректен мүшелер мен ұлпаларга тарататын қантамырлар тобы. Жүректен шығатын екі ірі күретамырлары бар. Оң жақ қарыншадан басталатын - өкпе күретамырлары ішінде көктамыр қаны болады. Сол жақ қарыншадан басталатын - қолқа күретамыры (аорта) ішінде күретамырлар қаны. күретамырлар жақтауы 3 кабаттан тұрады: сыртқы қабаты - дәнекер ұлпасынан, ортаңғы қабаты - бұлшықет ұлпасынан, ішкі қабаты - жалпақ эпителий жасушаларынан түзілген. күретамырлары жақтауы қалың әрі серпімді. Олардың сыртқы қабаты беріктік, серпімділік қасиет беріп, қантамырлардың кеңейіп, тарылуына әсер етеді. Ортаңғы қабаты серпімді талшықтар мен бірыңғайсалалы бұлшыкеттерден тұрады. Бұлшыкеттер жиырылып, босаңсу арқылы қантамырлар қуысының диаметрін реттейді. Ішкі қабаты қантамырлардың қабырғасына қосымша беріктік қасиет береді. Ірі артерия қантамырларымен ағатын қанның кысымы өте жоғары болады. Сондықтан қысымға төзіп, созылуына қабырғасының тығыз, мықты, серпімді болуының маңызы өте зор. күретамырлары бұлшыкеттердің астында терең орналасады, сондықтан олар көрінбейді. Ең ірі күретамырлары - қолқа көктамыры (аорта) деп аталады. Жүректен алыстаған сайын күретамырлары тармақтанып, жіңішке қылтамырларға айналады.

күретамырлары бойымен көбінесе артерия қаны ағады. Тек өкпе артерия қантамырының ішімен көктамыр қаны ағады.

Ерекше ескертетін жағдай - барлық күретамырларымен тек күретамырлары қаны, барлық көктамырлармен тек көктамыр қаны ағады деген түсінік қалыптаспауы тиіс.

Көктамырлар

өңдеу
 

Көктамырлар (лат. vena) — мүшелер мен ұлпалардан көмірқышқыл газына, зат алмасу өнімдеріне, гормондарға және т. б. қаныққан қанды жүрекке тасымалдайды. күретамырына ұксас көктамырлардың да кабырғасы 3 кабаттан тұрады. Күретамырға қарағанда көктамырлардың бұлшықет қабаты нашар жетілгендіктен, қабырғасы жұка, жұмсак, серпімділігі аз болады. Көктамырлар бір тобы терінің астына жақын орналасқандықтан, тарамдалған көк түсті тамырлар жай көзге айқын байқалады. Әсіресе қарт адамдарда бадырайып анық көрінеді. Күретамырларға қарағанда көктамырларда қан козғалысы баяу.

Көктамырлар орналасқан орнына байланысты теріге жақын жатқан және тереңде жатқан деп екі топқа бөлінеді. Көктамырлар канның ағуына сол қантамырлардың жанындағы бұлшыкеттердің жиырылуы да көмектеседі. Денеден жиналатын көктамыр қаны, алдымен ұсақ көктамырларға жиналады. Ұсақ көктамырлар өзара қосылып, ірі көктамырлар түзеді. Ең соңында бүкіл денеден жиналатын көктамырлар жоғары және төменгі қуысты көктамырларға айналады. Бұл екі көктамырлар көктамыр қанын оң жақ жүрекшеге әкеледі.

Өкпеден келетін 4 өкпе көктамырлар сол жақ жүрекшеге күретамыр қанын тасиды.

көктамырларының ерекшелігі - ішінде жарты ай тәрізді қақпақшалары болады. Ол қақпақшалар қанның жүрекке қарай қозғалуына әсер етпейді, тек кері ағуына кедергі жасайды.

Қылтамырлар

өңдеу

Қылтамырлар (ағылш. Capillary) адам шашынан 50 есе жіңішке болады. Қылтамырлардың жақтаулары өте жұқа, эпителий жасушаларынан түзілген бір қабаттан тұрады. Қылтамыр жақтаулары 3 қабат:

  • ішкісі, эндотелиальдық ортанғысы,
  • базальдық,
  • сырткысы адвентициальдық.

Бұл қабаттар әртүрлі ағзалармен қан арасыда және басқадай заттар алмасуын қамтамасыз етеді.

Қылтамырларда қан өте баяу ағады. Сондықтан қан еріген оттегінің көбін ұлпаға беріп, өзі көмірқышқыл газымен қанығып, Көктамыр қанына айналады. Қандағы корек заттар кылтамырлардың жақтауымен ұлпаларға өтіп, ұлпадан зат алмасу өнімдері қанға беріледі. Қылтамырлардан қан көктамырларға жиналады.

Олардың кабырғалары өте жүқа болғандықтан, еріген қоректік заттар, оттек, көмірқышқыл газы, алмасу өнімдері оңай өтеді. Химиялық және жүйке тітіркендірулерінің әсерінен қылтамырлар бірде кеңейіп, бірде тарайып отырады. Қылтамырларда қан қысымы күретамырларға қарағанда төмен болады.[2]

Қылтамыр қан және лимфа қылтамырлары (капиллярлары) болып бөлінеді.

Қан қылтамыры қан мен ұлпалар арасындағы зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырының арнасы мүшелердің құрылыс ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі (4,5 мкм-30 мкм) болады. Оның қабырғасы үш қабаттан: ішкі - эндотелийден, ортаңғы - негіздік жарғақта орналасқан перициттерден, сыртқы - адвентициальды жасушалардан тұрады.

Перициттер жиырылу арқьшы қылтамыр арнасының диаметрін реттеп отырады. ішкі эндотелий қабатын құрайтын эндотелиоциттер мен оның сыртындағы негіздік жарғақтың (базальды мембрананың) құрьшыс ерекшеліктеріне байланысты қылтамыр: сомалық қылтамыр, фенестерлі қылтамыр және қойнауша (синусоидты) қылтамыр болып үш түрге бөлінеді. Сомалық қылтамырда эндотелиоциттер бір-біріне тығыз жанасып, үзіліссіз түтас жатқан негіздік жарғақта орналасады. Фенестерлі (терезелі) қылтамырда эндотелиоциттердің цитоплазмасы жұқа рып, зат алмасуға бейімделген терезе тәрізді жүқарған құрылымдар түзеді. Синусоидты қылтамырда негіздік жарғақшада және эндотелиоциттер аралықтарында ірі молекулалар (макромолекулалар) өте алатын саңылаулар болады.

Қан қылтамыры — жануарлар организміндегі жасушалық және үлпалық деңгейдегі зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан капиллярлары негізінен артериолаларды венулалармен жалғастырады.

 
Лимфа қылтамырлары

Лимфа қылтамырлары — тым жүқа қабырғалы лимфа тамырларының бастамасы. Лимфа қылтамырларының арнасы (5 мкм - 100 мкм) мүшелердегі атқаратын қызметтеріне байланысты өзгеріп отырады. Олардың қабырғалары да жалаң қабат жалпақ келген эндотелиоциттерден тұрады. Бірақ, эндотелий мен оны сыртынан қоршап жатқан борпылдақ дәнекер ұлпасының коллаген талшықтарының арасында негіздік жарғақ болмайды. Сондықтан, лимфа қылтамырлары арнасы қан қылтамырларына қарағанда кең де, созылмалы болып келеді және оларды қоршаған ұлпа сүйығы мен қылтамырлар арасындағы зат алмасу процесі жеңіл жүреді.

Эндотелиоциттердің аралықтарында, лимфа қылтамырларының қуысына ірі молекулалы заттар, клеткалар мен олардың ірі бөліктері өтетін саңылаулы тесіктер болады. Эндотелиоциттердің цитоплазмасында, лимфа қылтамырлары жақтауларының жиырьшу арқьшы, олардың откізгіштігін реттеп отыратын актинді микрофиламенттер болады. Жануарлар ұлпалары мен мүшелерінің құрылысы және олардағы зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты, лимфа қылтамырлары — тарілмекті және кеңілмекті торлар түзеді.

Дереккөздер

өңдеу
  1. Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
  2. Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р. Ә 55 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. - 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2008. - 320 бет. ISBN 9965-34-812-Х