Қылтамырлар

Қылтамырлар (кейде Капилляр тамырлары, capillaris - "шаш тәрізді", "қылдай" мағынасында) — қантамырлардың ең ұсақ тармақтары, (диам 2,5-30 мкм). Олар жануарлардың тұйық қан жүйелері орналасқан барлық ағзалары мен ұлпаларын торлайды. Қылтамырлар әдетте күретамырлар (Артерия) мен көктамырларға (Вена) қосылып, қанайналым жүйесін құрайды.

Қылтамырлар
Электрондық микроскоп суреті: қызылқан жасушасы орналасқан қылтамырдың көлденең қимасы.
Қылтамыр торының қарапайым кескіні ( препапиллярлы сфинктер жоқ, барлық капиллярларда жоқ) A simplified illustration of a capillary network).
Латын тілі	vas capillare

Қылтамырлардың жақтаулары

Қылтамырлар (ағылш. Capillary) адам шашынан 50 есе жіңішке болады. Қылтамырлардың жақтаулары өте жұқа, эпителий жасушаларынан түзілген бір қабаттан тұрады. Қылтамыр жақтаулары 3 қабат:

• ішкісі, эндотелиальдық ортанғысы,
• базальдық,
• сырткысы адвентициальдық.

Бұл қабаттар әртүрлі ағзалармен қан арасыда және басқадай заттар алмасуын қамтамасыз етеді.

Қылтамырларда қан өте баяу ағады. Сондықтан қан еріген оттегінің көбін ұлпаға беріп, өзі көмірқышқыл газымен қанығып, Көктамыр қанына айналады. Қандағы корек заттар кылтамырлардың жақтауымен ұлпаларға өтіп, ұлпадан зат алмасу өнімдері қанға беріледі. Қылтамырлардан қан көктамырларға жиналады.

Олардың жақтаулары өте жүқа болғандықтан, еріген қоректік заттар, оттек, көмірқышқыл газы, алмасу өнімдері оңай өтеді. Химиялық және жүйке тітіркендірулерінің әсерінен қылтамырлар бірде кеңейіп, бірде тарайып отырады. Қылтамырларда қан қысымы күретамырларға қарағанда төмен болады.

Қылтамыр түрлері

Қылтамыр қан және лимфа қылтамырлары (капиллярлары) болып бөлінеді.

Қан қылтамыры

Денеде қанның қылтамыр желілері арқылы өткен ағысын қарапайымдастырып көрсететін сурет.

Қан қылтамыры қан мен ұлпалар арасындағы зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырының арнасы мүшелердің құрылыс ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі (4,5 мкм-30 мкм) болады. Оның қабырғасы үш қабаттан: ішкі - эндотелийден, ортаңғы - негіздік жарғақта орналасқан перициттерден, сыртқы - адвентициальды жасушалардан тұрады.

Перициттер жиырылу арқьшы қылтамыр арнасының диаметрін реттеп отырады. ішкі эндотелий қабатын құрайтын эндотелиоциттер мен оның сыртындағы негіздік жарғақтың (базальды мембрананың) құрьшыс ерекшеліктеріне байланысты қылтамыр: сомалық қылтамыр, фенестерлі қылтамыр және қойнауша (синусоидты) қылтамыр болып үш түрге бөлінеді. Сомалық қылтамырда эндотелиоциттер бір-біріне тығыз жанасып, үзіліссіз түтас жатқан негіздік жарғақта орналасады. Фенестерлі (терезелі) қылтамырда эндотелиоциттердің цитоплазмасы жұқа рып, зат алмасуға бейімделген терезе тәрізді жүқарған құрылымдар түзеді. Синусоидты қылтамырда негіздік жарғақшада және эндотелиоциттер аралықтарында ірі молекулалар (макромолекулалар) өте алатын саңылаулар болады.

Қан қылтамыры — жануарлар организміндегі жасушалық және үлпалық деңгейдегі зат алмасуды іс жүзіне асырады. Қан қылтамырлары негізінен артериолаларды венулалармен жалғастырады.

Қан қылтамырының үш түрі.

Лимфа қылтамыры

Лимфа қылтамырлары

Лимфа қылтамырлары — тым жүқа қабырғалы лимфа тамырларының бастамасы. Лимфа қылтамырларының арнасы (5 мкм - 100 мкм) мүшелердегі атқаратын қызметтеріне байланысты өзгеріп отырады. Олардың қабырғалары да жалаң қабат жалпақ келген эндотелиоциттерден тұрады. Бірақ, эндотелий мен оны сыртынан қоршап жатқан борпылдақ дәнекер ұлпасының коллаген талшықтарының арасында негіздік жарғақ болмайды. Сондықтан, лимфа қылтамырлары арнасы қан қылтамырларына қарағанда кең де, созылмалы болып келеді және оларды қоршаған ұлпа сүйығы мен қылтамырлар арасындағы зат алмасу процесі жеңіл жүреді.

Эндотелиоциттердің аралықтарында, лимфа қылтамырларының қуысына ірі молекулалы заттар, клеткалар мен олардың ірі бөліктері өтетін саңылаулы тесіктер болады. Эндотелиоциттердің цитоплазмасында, лимфа қылтамырлары жақтауларының жиырьшу арқьшы, олардың откізгіштігін реттеп отыратын актинді микрофиламенттер болады. Жануарлар ұлпалары мен мүшелерінің құрылысы және олардағы зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты, лимфа қылтамырлары — тарілмекті және кеңілмекті торлар түзеді.