Қараман ата жер асты мешіті

Қараман ата қорымы және жер асты мешіті – Маңғыстау облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген ансамбльдер мен кешендер түріне жататын ескерткіш, XIII-XIX ғасырлардағы діни сәулеттің бірі.

Қараман ата қорымы және жер асты мешіті

Орналасқан жері

Маңғыстау ауданы Шетпе ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 40 км жерде, Бекі елді мекенінің батыс жағындағы Қандыбас қырқасына таяу, Қандыбас қыстағының батысынан 5 км жерде орналасқан. Жер асты мешіті мен қорым 1982 жылы республикалық дәрежеде мемлекеттік қорғауға алынған.

Кезеңі

XIII-XIX ғасырлар.

Тарихи деректер

Қараман ата жерасты мешіті аласа төбешіктің баурайында ойылып салынған және үш негізгі бөлмелерден тұрады. Төбешік аласа болғандықтан, мешіттің барлық бөлмелері төмен болып келген. Мешіттің солтүстік-шығыс бөлігінде үшінші дөңгелек бөлмеде ескі аңыз бойынша Қараман ата қабірі бар.
Қараман ата қорымы - көлемді жерлеу кешені, ертеде жерленген қабірлер орта ғасырға жатады, кейінгілері – XIX ғасыр. Кешен осы өңірге тән діни ғимарат болып саналады. Оның куәсі – жерасты мешіт, ертедегі оғыз-түркімендік құлпытастардың жиынтығы мен қазақтардың ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы жерлеу ғимараттары.
Аңыз бойынша Қараман ата (Қахарман ата) осы өңірге суфизмді таратуға келген үш жүз уағыздаушылардың бірі болған екен. Қараманның есімі түркімен аңыздарында жиі аталады, мұнда екі ағайынды бауырлардың (олардың біреуі Қараман батыр) Қожа Ахмет Яссауимен ұрысы олардың Маңғыстауға қоныс аударуына әкеледі. Көп ұзамай Қараман қайтыс болады. Осылайша қорым пайда болды, ал содан кейін жерасты мешіті салынды.
Қараман ата бейнесі – уәдеге беріктіктің, ойдың тазалығының символы. Әулиенің қабіріне бас июге келетін көптеген дін уағыздаушылары одан өзінің уәдеде тұруына, дұрыс шешімдер қабылдап, туғандарын қорғау үшін күш беруін өтінеді.

Мешіт құрылысы сипаты

Мешіт тау шатқалының төменгі қабатынан табиғи үңгірлерді пайдалана отырып, ойып жасалған. Мешіт үш бөлмеден тұрады: кіреберіс бөлме, оған жалғасқан намаз оқитын зал және Қараман ата жерленген дөңгелек бөлме, оның төбесі тастан құралған бағандармен бекітіліп шегенделген. Оның аумағы 4,02 га жерді қамтиды. Екі бөлменің төбесінен жарық түсетін дөңгелек терезелер ойылған. Қорым мен жер асты мешіті Маңғыстаудағы киелі орындардың бірі болып саналады.

Зерттеу және қалпына келтіру жұмыстары

Ескерткішті алғаш рет 1951-1952 жылдар М. Меңдіқұловтың өлкеге келген экспедициясы зерттеді. 1973 ж. Республикалық тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамының экспедиторлары (жетекшісі — М. Меңдіқұлов) зерттеген. Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қорымнан 473 ескерткіштер есепке алынды. Осындағы сәулет өнерінің үлкен үрдісі саналатын атақты Шойынбай күмбезі әкелі-балалы Өмір Қараұлы мен Назар Өмірұлының қолымен тұрғызылған. Қорымның солтүстік-шығыс және орталық бөлігіңде 19 ғ-дың 2-жартысы мен 20 ғ-дың бас кезінде салынған адай тайпасының адамдары жерленген көптеген күмбезді және күмбезсіз кесене, сағанатамдар, құлпытастар орналасқан. Жалпы Қараман ата қорымындағы құмтастан салынған архитекторлық құрылыстардың (мазарлар, сағанатам, сандықтас, құлпытас, қабір үстіндегі қойтас және т.б.) әрқайсысы өзінің саналуандығымен ерекшеленеді. Олар халық архитектурасын айғақтайтын ашық аспан астындағы мұражай іспеттес. Онда 1000 астам қойылым бар. Олардың ішіндегі ескерткіштердің кейбіреуі XII ғасырларға жатады. Белтас-пирамида тәріздес, ескілікті тас қоршаулар, күмбезді мавзолей, сағанатам, сандықтас, үштас, композициялық қойтастар көп кездеседі. Мешіт 1982 жылы қорғауға алынған, 2010 жылы арнайы қорғау аймағы жасалды және онда 2002 жылы «Казпроектреставрация» қызметкерлерімен қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Жер асты мешітінде әр 5 жыл сайын инвентаризация жүргізіліп, ол тексеріліп, мешіттің техникалық жағдайы қаралып, нөмірленеді. Мұнда кәсіби мамандар келіп, реставрация жүргізеді.

Сілтемелер

• http://mazhab.kz/kk/maqalalar/islam-tarihy/qaraman-ata-jer-asty-meshiti-2311/* Мұрағатталған 9 тамыздың 2016 жылы.