Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі

Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі – материалистік диалектиканың негізгі заңдарының бірі. Бұл заң бойынша объективтік дүниенің, танымның дамуы бір тұтастықтың бір-біріне қарама-қарсы, бірін-бірі жоққа шығарушы екі тенденция болып бөлінуі арқылы жүзеге асады. Осы қарама-қарсы екі жақтың қатынасы, бір жағынан, қандайда болсын бір тұтас жүйенің негізгі қасиетін білдірсе, екінші жағынан, сол жүйенің өзгеруінің, дамуының, жаңа сапаға көшуінің ішкі қуатын, қозғаушы күштерін сипаттайды.

Бір тұтастықтың құрамындағы қарама-қарсылытардың арақатынасы – диалектикалық қайшылықтар осы заңның ішкі мәнін білдіреді. Қарама-қарсылықтың бірлігінен қайшылықты жеке бөліп қарауға болмайды, себебі диалектикалық қарама-қарсылықтың әрқайсысы объективті және олардың ешбір байланыссыз, бірінсіз бірінің жеке-дара өмір сүруі мүмкін де емес. Диалектикалық қайшылық мәңгі өзгерместей қалыптасқан күйінде кездеспейді. Ол елеусіз айырмашылықтардан туып, дамудың нәтижесінде қарама-қарсылыққа айналады. Дамудың қандай түрі болса да айырмашылықтардың, қарама-қарсылықтың пайда болуы мен шешілуі арқылы өрістейді. Осы дамылсыз күрделі процестің нәтижесінде объективті дүние үздіксіз өзгеріске түсіп, үнемі жаңарып, дамып отырады. В.И.Ленин қайшылықты диалектиканың шын мәні, ұйтқысы (ядросы) деп атап:

“

«Өз мағынасында алғанда, диалектика дегеніміз – предметтер мәнінің өзіндегі қайшылықты зерттеу»,

”

деді. Қарама-қарсының өзара әсері әлем қозғалысының негізгі заңы деген болжамды ертедегі шығыс және антика философиясынан кездестіруге болады.

Мысалы, апейроннан қарама-қарсының бөлініп шығуы жөніндегі Анаксимандр ілімі, Пифагорлықтардың сандар диалектикасын талдаудағы, бірлік қарама-қарсылықтың негізі, екілік қарама-қарсылық принципі, үштік осылардың бірлігі деп дәлелдеуі және тақ пен жұп, шектілік пен шексіздік жөнінде пікір айтқан эфестік Гераклит ілімі ежелгі грек философиясындағы диалектикалық ойдың айқын көрінісі болды. Қарама-қарсылықтардың өзара әсері жөніндегі идея алғашқыда объективті дүниеге бағытталса, соңынан бұл идея танымның зерттеу объектісіне айналады. Платон объективтік идеализм тұрғысынан диалектиканы ұғымдардың өрістеуі деп қарайды. Аристотельдің «... диалектикалық ойладуың ең маңызды формаларын сол уақытта зерттегенін» Ф.Энгельс атап көрсетті. [[Аристотель барлық дүние, шындық дегеніміз «материядан» «формаға», «формадан» «материяға» өту жолдарының жүйесі деп тұжырымдады. Энгельстің айтуынша, Аристотель ілімінде категориялар үнемі сусып, «өзгеріп» отырады. Аристотель ұғымында диалектика бірімен-бірі сыйыспас қарама-қарсылықтар арасында өріс алып, алуан түрліні бір тұтастыққа келтіреді немесе тұтасты бөліктерге ажыратады. 17-18 ғасырда философия мен ғылымда метафизика ойлаудың үстемдік етуіне қарамастан Спинозаның, Я.Беме, Лейбниц, Руссо, Дидро ілімдерінде диалектикалық ойдың нышаны айқындала түсті.

Қарама-қарсылықтың бірлігі мен өзара әрекеті жөніндегі идея немістің классикалық философиясында терең талданды. Әлемдік тартылыс пен қайта тебіліс күштерінің өзара әсері жөніндегі идеяға сүйенген Канттың космологиялық еңбектері қарама-қарсылық, қайшылық принциптерінің философиялық принциптерінің философия мәдениетке сіңуіне жол ашты. Дамудың заңдарын болмыс пен танымның жалпы заңдылығы ретінде жүйелі зертттеу кезеңі осыдан басталды. Гегель философиясында қарама-қарсылықтың өзара әсері мен қайшылықтар жөніндегі идея объективті идеализм тұрғысында болмыс пен ойлаудың жалпыланған универсалды заңды дәрежесіне көтерілді. Қайшылық Гегель ілімінде қандайда болсын дамудың қозғаушы принципі ретінде оның бүкіл философиясының негізгі арқауы болды. Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі жөніндегі принципі жүйелі, нағыз ғылми тұрғыдан зерттеген Маркс пен Энгельс, оны теориялық жағынан одан әрі дамытқан В.И.Ленин болды.

Бұл мәселе Маркстің теориялық еңбектерінің бәрінде, әсіресе ең басты еңбегі «Капиталда» оның ғылми-зерттеу әдісінің негізгі мәні, түйіні болды. «Капиталда» құн заңы капитал қорлану заңы, бүкіл капитал өндіріс тәсілін тұтас алғандағы өрістеу сипатын айқындау, оның ішкі диалектикалық қайшылықтарын ашу арқылы жүзеге асырылады. Маркс пен Энгельс қарама-қарсылықтардың өзара әрекеті мен әсері адамдардың қоғамдық өміріндегі болмысынан туатынын және бұл заңдылық қоғамдық дамудың қозғаушы күшінің нағыз қайнар көзі екенін дәлелдеді. Қоғамдық өндіріс пен капитал иемдену арасындағы қайшылық пролетариат пен буржуазия арасындағы антагонизм ретінде айқын көрінеді. Өндіріс күштері мен өндірістік қатынастар жүйесінің арасындағы қайшылықтардың тууы мен дамуы және осы қайшылықтардың шешілуі адамзат тарихының қозғаушы күші болып табылады. В.И.Ленин империализм мен пролетариат революциясы дәуіріндегі қоғамдық дамуды талдау мен ғылым жетістіктерін қорытудың негізінде маркстік диалектиканы дамыта отырып, ол диалектикалық қайшылық заңының объективті дүние мен адамзат танымының жалпы заңы екенін анықтады және осы заңды танымының бірден-бір ғылми универсалды методы деп қарады. В.И.Ленин:

“

«Даму дегеніміз қарама-қарсылықтардың «күресі» ... дамуды азаю және көбею, қайталау деп, және дамуды қарама-қарсылықтардың бірлігі деп (бір тұтастың бір-бірімен сыйспайтын екі қарама-қарсылықтарға бөлінуі және олардың арасындағы өзара қатысы деп қарауда»,

”

дейді.

Материя қозғалыстарының әрбір жүйесіне тән өзіндік заңдары мен қайшылықтары болады және олардың күресінің нәтижесінде болмыстың төменгі формасының бұзылып ыдырауы ретінде болсын немесе болмыстың бұрыңғыдан гәрі жоғары формасының қалыптасуы арқылы болсын жаңа сапа пайда болады. Осы процестердің барлығына тән, ортақ диалектикалық формасы бір тұтастың екіге, қарама-қарсыға бөлінуі мен олардың бір-бірімен әрекеттесуі болады. Объектіні қозғалыста және дамуда деп қараумен бірге оның ішкі қайшылықтарының табиғатын ашып, жете түсіне білу сол зерттеліп отырған объектіні теориялық жағынан терең ұғынғанымызды көрсетеді.