Қараменде Мұратұлы

Қараменде Мұратұлы (шамамен 17 ғасырдың соңы – 18 ғасырдың басы) – қазақтың Суан руынан шыққан тұңғыш биі.

Қараменде би
Қараменде Мұратұлы
Ұлты	қазақ
Қызметі	би
Әкесі	Мұрат
Балалары	Нияз, Тыныбек, Бекұлы, Жақсыбай, Сады

Ол үш жүздің басын қосқан жиындарда төбе би болған, хандармен терезесі тең қоғам қайраткері болып есептелген. Өз заманындағы соғыс өнерін игерген ірі әскер қолбасшысы, әйгілі батыр.

Әкесі Мұрат, Тоқарыстанның 4 баласының бірі болған. Өз кезегінде Мұраттың 6 баласы болған. Оның Байтөгей дегенінен басқа балаларын ел аузында “Бес Мұрат” деп атайтын.

Әбілқайыр хан (Кіші жүз) ханның тұсында Қараменде мемлекет басқару ісіне араласқан, дипломатиялық қызмет атқарған ойшыл дана. Әбілқайыр хан (Кіші жүз) құрған "Билер кеңесінің" беделді мүшесі, атақты шешен.

Қараменде бидің қоғамдық-саяси, халықаралық деңгейдегі дипломатиялық қызметі қазақ-қалмақ қатынасының күрделенген тұсында көзге түседі. Халық арасында дағдарыс кездерінде бір билікке бағындырып, басшылық қасиеттерін көрсетеді.

Төбе бидің атымен Жаркент өңірінде "Қараменденің белі", "Қараменденің сайы" деп аталатын жер аттары бар. Қараменденің Нияз, Тыныбек, Бекқұлы, Жақсыбай, Сады деген балалары болған.

Аңыздар

Қараменде Суан руының биі болып жүргенде Солтанғұл-Хангелдіні үйлендірмекші болып, Найман жеріне ертіп барады. Онда бір байдың ақылды қызы бар екенін естіп, үйге барады. Байдың қызы қыз айттырушыларға ұнайды. Бірақ бай:
- Қайда, кімге тұрмысқа шығатынын өз қалауы біледі, - деп келісімін бермейді. Қыздың өзімен тілдесіп, анық жауабын алып қайтпақшы болған Қараменде мен Хангелді байдың үйінен түстенбекші болады. Шайды қыз өз қолымен құяды. Қонақтардың қандай бұйымтаймен келгенінен құлақдар болған қыз шай құйып отырғанда байқатпай шашын сипайды. Қараменде астына төсеп отырған аю терісін аяғынан басына дейін сипап қояды. Екінші кесеге шай құйған қыз қолындағы кесені биге ұсынбақ болып тұрып, қайтадан кесені еселеп, қайта беріпті. Кеседегі шайын ішіп біткен Қараменде қолындағы кесесін төңкеріп, үй иесі байға:
- Болды, біз келістік, енді бізді жолға сал, - дейді. Ауылдан ұзаған соң, Хангелді:
- Биеке, мен ештеңе ұқпадым. Сіз ешкіммен тілдеспей-ақ, "келістік, кетемін" қалай? - дейді. Сонда Қараменде:
- Сен байқамаған екенсің ғой. Біз жаңа қыз екеуміз шай үстінде келістік қой.
- Мен ешкімнің жақ ашып, сөйлескенін көргенім де, естігенім де жоқ қой?
- Біз ыммен сөйлестік.
- Қалайша?
- Шай құйып отырған қыз шашын сипады. Онысы: "Маған құда түсу үшін менің шашымдай қалың мал төлейсіңдер", - дегені еді. Мен астымдағы теріні сипап: "Аюдың жүнінде мал береміз", - дедім. Қыздың қолындағы шай құйылған кесені маған ұсынбақ болып тұрып қайта алып, еселеп, маған бергені - "келіспейін деп едім, келістім" дегені, - депті.

♦♦♦

... Жігіт жүрмекші болған соң Жидебайдың айтқаны: "Бес ауыз бір сөзім бар, алты ауыз бір сөзім бар. Осыларды бірімен - бірін шатастырмай ұғып ал", - деп таныстырады. Жидебайдың айтқан сөзін жігіт жаттап алады.
Бес ауыз бір сөзім:
Төрт нәрседен үміт бар,
Бір нәрседен үміт жоқ, -
Осыны айт. Алты ауыз бір сөзім:
Мұсылман жаудың қолында қалдым,
Бес атаның малын іздеп әуре болдым.

Алпыс ат үйір бермеді,

Жетпіс торғай шырылдайды,

Сексен балапан ұя басып жатыр.

Тоқсан жұмыртқаның қашан жарылары белгісіз.

Жаздың күні жайлауға қонған қалың елді аралай бірнеше күн жол жүріп, бағанағы жігіт Қарамендені іздеп табады.

Біраз күн жатып тынығып, ел жайлы, ер амандығына қаныққан жігіт қайтпақшы болады. Сонда Қараменде: "Жидекем тірі болса, маған басқа сәлем айтпады ма?" - деп сұрапты. Сонда жігіт батырдың сәлемін айтыпты. Қараменде шартта жүгініп отырып, көп ойланып-толғанады. Біраздан кейін:

- "Торт нәрседен үміт бар" дегені, адам баласы төрт нәрседен үмітпен жүріп өтеді екен-ау:

Жас өсемін деп үмітті.

Жалғыз көбейемін деп үмітті,

Жарлы байимын деп үмітті,

Ауру жазыламын деп үмітті.

"Бір нәрседе үміт жоқ" дегені шіркін, көктемі мен жазы өтіп жапырағы қураған ағаштай, ұрты солып, жағы суалған кәріліктен ғана үміті жоқ екен, - дейді.

"Мұсылман жаудың қолында қалдым" дегені бірге жасасып, өмір сүрген, бір-біріне иістері сіңіскен жастық шақтың жолдасы - жұбайы қайтып, жесір болып, келін баласының қолына қарап қалған екен ғой. Екі елі аузына торт елі қақпақ қойсын, балаға сонда ғана сыйымды болады, - депті.

"Бес атаның малын іздеп әуре болдым" дегені: Қайран батыр қартайып, көзі көр болған екен ғой. Жастан серік болған бес жолдасы: "Мәсуік, тәспік, орамал, бөкі, қамшы - болар. Осылардың басын құрап жинау үшін жан-жағын сипалап іздеп тапқанша, түске дейінгі уақыты өтеді екен ғой. Жанына жан қалта, төсіне төс қалта салдырып алсын депті. Ол уақыттағы қазақтың киімдеріне қалта салынбайды екен.

"Алпыс ат үйір бермейді" дегені: алпыс жас ағайынды жауға беріспейтін қайрат-күштің қайтпайтын күші екен ғой.

"Жетпіс торғай шырылдайды" дегені: - жетпісте торғайдай ғана қуатым қалды дегені екен ғой.

"Сексен балапан ұя басып жатыр" дегені - сексенде ұяда жатқан балапандай төсек тартып жаттым дегені екен ғой.

"Тоқсан жұмыртқа қашан жарыларын білмеймін" дегені - тоқсаннан асқан жасым бар, бір аяғыммен қабірде, ажал қашан жетеді деп күтуде дегені екен ғой, - депті.