Қара өлең

Қара өлең – суырыпсалу өнерін онша қажет етпейтін, бұрыннан белгілі, үйреншікті сөздерді өлең етіп ұйқастырып қолданылатын поэтикалық туынды. Өлеңшінің жадында жатталып қалған басқы екі жолының көптеген үлгілері дайын тұрады. Негізгі айтар ойын үшінші, төртінші жолдарда баяндайтын болғандықтан, айтушы тек төртінші тармақтың ұйқасын ғана ойлап табуы қажет. Үшінші жолы ұйқассыз бос қалып отырады.

Қара өлең "Су өлең".

Сипаты

Туысқан өзбек, қырғыз, карақалпақ, татар, түрікмен, башқұрт поэзияларында кездеседі.
Қара өлең 11 буын, 4 тармақ, а-а-б-а түрінде келеді. Қара өлең әнге салып айтуға ыңғайлы. Әннің ырғақ ерекшеліктеріне қарай өлең жолдарындағы бунақтар орнын ауыстырып отырады. Әр шумақта жеке ой жатады. Мұндай ой жеңіл әзіл-оспақтан бастап, өмірдің мәні мен сәнін, ел қамы мен халық тағдырын қамтиды. Өлеңнің алғашқы екі жолындағы ой соңғы жолдардағы негізгі ойға қызмет етеді. Қара өлең көне заманнан бастау алып, тереңге тамыр байлаған.
Сипаты жағынан орыстың частушкасына, тәжіктің ашуласын, латыштың дайнасын, шығыс халықтарының бәйіті мен ғазалына, өзбектің қошығына ұқсас. Қазіргі қазақ поэзиясында қара өлең үлгісі кең тараған.

Қара өлең қазақ фольклорында

Дәстүрлі ортада жанынан ән шығарып, суырып салмаса да ауыздан ауызға жалғасқан, жаттанды қара өлеңді айтпайтын кәрі мен жас болмаған.
Қара өлең қазақ фольклорының айрықша саласы екендігін жазған М. Әуезов бұл жанрдың төмендегідей екі үлгісі жөнінде былай деген еді: «бір ауыз өлеңі екі үлгіге бөлінеді. Оның біріншісі – бастауыш түрі, ең оңайы – қайым өлең, екінші үлгісі – қара өлең», – деп ажыратады.
Қара өлең мен қайым өлеңінің айтылу, орындалу формасында болмаса, өлеңнің жасалу жолдарында, өлең өлшемдерінде ешбір айырмашылық жоқ. Яғни, қыз бен жігіттің бір-бір ауыз өлеңмен жауаптасу түрінде орындалады. Екеуінің шығу тегі, үлгісі бір. Қара өлеңнің де, қайым өлеңінің де құрылысы – он бір буынды, төрт тармақты болып келеді. Қара өлең мен қайым өлең әдет-салт айтыстарының қатарында тұрған, бір кезеңде қатар шыққан аса ескілікті өлең түрлерінің бірі болса керек. Қара өлең мен қайым өлеңнің осы секілді ортақ қасиеттері қызықты отырыстарда ән салып, өлең айтатын қыз-жігіттердің арасында таралуынан кең байқалады. Ойын-тойда бір-бірін сүйемелдей отырып, жұптасып айтысу қара өлеңмен айтысудың көне түрі. Яғни, айтар ойын жеткізу барысында бірін-бірі толықтырып отыру мақсатында қолайлы болып келеді. Ал, қара өлең дәстүрімен әдеттегі үлкен айтыстарға, ас пен тойларға қатысып жүретін от ауызды, орақ тілді ақындар айтысқан емес. Қара өлеңнің басты ерекшелігі де осында.

Қара өлең үлгілері

Халық арасына тараған қара өлеңнің кейбір үлгілері:
– Айтайын айтагенің...
– Көзіңнен айналайын...
– Мінгенім дәйін менің...
– Қара таудың басында...
– Аулым көшіп барады...
– Үстімде бір мешпетім...
– Қолымда бір қамшым бар...
– Қалқатай сен дегенде...
– Өлеңді айт деген соң...
– Өлеңді айтқан қандай...
– Базардан алып келген...
– Ұшады көкала үйрек...
– Əуеде ұшып жүрген...
– Дүние ойлап тұрсам...
– Ақ үйдің ат байладым...
– Дүние дүниеден...
– Көрінер кісем сұлу...
Мұндай қосалқы жолдарда бірде қазақ халқының көші-қоны, кең даласы мен айдын көл, асқар таулары, енді бірде төрт түлік малының қадір-қасиеті, киім үлгісі, аңшылық, саятшылық өнерінің және т.б. тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктері бейнеленеді. Бұлай етпесе, қазақ өлеңінің бас-аяғы құралмайды, айтайын деген ойының түйіні табылмайды. Сол түйін – халық өмірі, ел тіршілігі, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан әдет-ғұрып, жора-жоралғысы. Бұлайша жеткізу қара өлеңнің, яғни қазақы өлеңнің мәйегі мен нәрі болып табылатындығы сөзсіз.

Қара өлең жанры

Тақырып аясы, қолданылу кеңістігі тұрғысынан қарастырғанда қара өлеңнің әмбебап жанр екендігі байқалады. Оған әлем сыры, тіршілік кейпі, заман тұрпаты хақындағы фәлсафалық пайымдауларынан тартып, күнделікті өмірдің мән-жайына дейінгі аралықтағы сан-салалы құбылыстар өзек болған.
Қара өлеңде дәстүрлі дүниетанымды айқындайтын наным-сенімдік маңызы бар нақыл, термелерге құрылған жолдар молынан қамтылған болып келеді.

Қара өлең қарым-қатынас құралы

Қара өлең тақырып, мазмұны жағынан бес түлік мал, хайуанат-жануарлар туралы, наным-сенім жайлы, махаббат-сүйіспеншілік жөніндегі және тұрмыс-салттық деп бөлінеді. Қара өлең қоғамдық ортада қауым мүшелерінің қарым-қатынас құралының бір түрі ретінде де қызмет етті. Сондықтан, дәстүрлі ортада қара өлең шығаруды жастарға бала кезінен баулып, бойына сіңіріп өсірудің түрлі жолдары болды. Солардың ең бастысы ұлттық ойындарды ойнау барысында атқарылды. Яғни, ойын талабына сай келмей жеңілген бала бір-екі ауыз өлең айтып, құтылады, әйтпесе жеңіл соққы алады немесе теке болып бақылдау, ойын басқарушыны арқалау сияқты т.б. жазаға кесілетін. Алтыбақан, ақсүйек ойнауға жиналған кезде өлең айту басты шарттардың бірі екендігі даусыз. Осындайда және қуанышты жайтқа байланысты бас қосулардың барлығында қара өлең айтушылардың әрқайсысы туып-өскен жерін, елін өлеңге қосады. Яғни, «Тау өлең», «Су өлең» (суретте), «Жер өлең» деген өлеңдерді айтады.
Жастар дастарқан басында бір-бірін дәм-тұзбен сыйлауды қалжыңмен өткереді. Әркім өз табағынан дәм татқызу үшін біріне-бірі сыбаға, сарқыт ұсынады. Оны алған адам еттің төлеуі деп өлең айтады. Бұл «Ет өлеңі» деп аталады.

Қара өлеңнің тек-тамыры

Орайлы сөз, ұтымды ойға құрылған қара өлеңнің осынша мол көркемдікке жетуінің тек-тамыры түркі халықтарына ортақ байырғы әдеби мұраларынан бастау алады. Оның негізгі айғағын Түркі қағанаты заманындағы тас-қашау жазбалардан (VI-VIII ғ.) бастап, одан бергі «Оғызнама» (IX ғ.), «Қорқыт ата кітабы» (IX ғ.), Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі» (XI ғ.), Махмұд Қашғаридің «Түркі тілдерінің сөздігі» (XI ғ.), Ахмед Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» (XII ғ.) және «Кодекс куманикус» («Кумандар кітабы») сияқты еңбектерді зерделегенде айқын аңғаруға болады. Әсіресе, тілдік тектестікке, сөз тіркестерінің сәйкестігіне, образды теңеулердің ұқсастығына, этнографизмдердің сабақтастығына қатысты мысалдар мол ұшырасады.

Әдебиеттер

• Əуезов М. Шығармалары. Алматы, 1969. Т.11;
• Сейдімбеков А.С. Мың бір маржан (қара өлең табиғаты). Алматы: Өнер, 1989. 256 б;
• Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құраст.: З. Ахметов, Т. Шаңбаев. Алматы: Ана тілі, 1998. 207-б;
• Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том. Қазақ фольклорының тарихы. Жалпы ред. басқарған: С. Қасқабасов. Алматы: ҚазАқпарат, 2008. 812 б;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.