Өзбек әдебиеті

Өзбек әдебиеті . Абай медреседе оқып жүрген кезде жазған тырнақалды өлеңдерінің бірінде Шығыстың әйгілі ақындарымен қатар өзбек әдебиетінің классигі Әлішер Науаи есімін де ардақтап ауызға алады. Жас ақынның олардың шығармаларымен сол кездің өзінде-ақ танысқаны, медреседе көп оқытылатын софылық мистиканы уағыздайтын Яссауи, Бақырғани, софы Аллаяр тәрізді ақындарды үлгі етпей, озық ойлы санаткер шайырларды ұстаз тұтқаны көрінеді. Оған ой-пікірі, мұрат-мүддесі ғана емес, тілі де жақын Әлішер Науаи айрықша әсер еткен: «Жас шағында Фирдоуси, Сағди, Хожа Хафиз тәрізді Ұлы классиктердің ескі өзбек тіліне аударылып, Абайға сол аударма арқылы таныс болуы көңілге қонымдырақ көрінеді»

Абай және өзбек әдебиеті

Орта ғасырларда Шығыстың ірі шайырлары түркі тілін қораш санап, шығармаларын араб, парсы тілдерінде жазған. Науаи оған қарсы шығып ана тілінің абыройы үшін күресті. Тұңғыш рет өз ұлтының тілінде шығарма жазды. Қазақ тілінің тазалығын сақтауға күш салған Абайға бұл қатты ұнады. Алғашқы өлеңдерінде («Иузи -рәушан, көзі - гәуһар...», «Фзули, Шәмси, Сәйхали...», «Әлифби») араб, парсы сөздерін жиірек араластырған ақын кейін одан біржола қол үзді. Науаи ғазелдеріне еліктеп ғашықтық өлеңдер жазды. Науаи: «Таңғажайып перизатым, Нұр жүзіңде қап-қара мең. Ақ қағазға жазған хатқа Қоя қойған ноқатпен тең» десе, Абай: «Мәт - қасың, тәштит - кірпік, секін - көзің» немесе «Кішкене қара қасы сызып қойған, Бір жаңа ұқсатамын туған айды» дейді. Өлең тармағының буын саны көп, аз болып келетін «аруз» өлшемін қолдануда Науаи әсері байқалады («Сен мені не етесің?..»). Абайдың философиялық өсиет-ғазелдерінен де, надандықты, озбырлықты шенеген сын-сықақ өлеңдерінен де Науаи сарынын аңғаруға болады. Оның «Хайратул - аброр» дастанындағы дінге сенумен қатар адамның құдіреттілігі, өз бақыты үшін күресі, қара басы емес, халықтың қамын ойлау парызы, оқу-білім, еңбек, махаббат жайындағы үғымдары Абай шығармаларының идеясымен сабақтас. Низами, Науаи дастандары арқылы Қазақ арасына аңыз боп тараған Ескендір Зұлқарнайын бейнесі қызықтырған ақын осы сюжетке белгілі поэмасын жазды. Баласы Ақылбайға Науаидың «Сабғаи сайера» («Хамсаның» төртінші дастаны «Жеті көзбе») желісімен «Жаррақ» хикаясын жаздырды. Абай қадір тұтқан Ұлы ойшылдардың бірі өзбек классикалық әдебиетінің ірі өкілі Захириддин Мұхаммед Бабыр. Ол «Бабырнаманы» оқып, жоғары бағалаған («Бірер сөз қазақтың түбі кайдан шыққаны туралы»), Осы қарасөзінде «біз әуелден өзбек жұртымен аталас едік» деп, «Сарт - садағам, өзбек - өз ағам» деген аталы сөздің мән- мағынасын екі халықтың тарихи тұтастығымен түсіндіреді.

Абай өлеңдерінің өзбек тіліне аударылуы

Абай өлеңдері өзбек тіліне 1920 жылдан аударыла бастады. «Инқилаб» («Революция») журналында (1922, N2 3) «Адамның кейбір кездері» ғазелі жарық көрді. «Таңдамалы» өлеңдер жинағы үш рет (1925, 1961, 1970)жарияланды. Қарасөздері 1975 ж. жеке кітап болып басылды. Абай шығармаларын аударуға Ғафур Ғулям, Міртемір, Ұйғун, Турап Төле, Нәсір Фазыл т. б. көрнекті өзбек қаламгерлері атсалысты. Міртөмір «Абай ата» деген арнау өлеңінде қазақтың ұлы перзентіне деген өзбек халқының ілтипатын паш етті. Ақынның туғанына 100, 125 жыл толуы Ташкентте салтанатпен атап өтілді. Республикалық баспасөзде мерекелік мақалалар, зерттеу-очерктер жарияланды. Абайды өзбек халқына танытуда М. Әуезов шығармаларының да мәні зор болды. «Абай жолы» тетралогиясы 1950-60 ж. өзбек тілінде басылып шықты (аударған Зұмрад), «Абай» трагедиясы (аударған Иззат Сұлтан) сахнада қойылды. Абай атында Ташкентте көше, республика аудандарында мектептер бар.