Қарын және ішек сөлі

Қарын және ішек сөлі. Бауыр мен үйқыбездің қүрылысы және қызметі

Қарын сөлі

Қарын сөлі — қарынның ішкі сілемейлі қабығындағы ұсақ бездерден бөлінеді. Ересек адамда тәулігіне шамамен 2 литрдей карын сөлі бөлінеді. Бөлінетін қарын сөлінің мөлшері тағамның құрамына, қою сұйықтығына байланысты. Қарынның сілемейлі қабығындағы безді жасушалар құрылысына және атқаратын қызметіне байланысты 3 топқа бөлінеді. Бездердің бір тобынан - ферменттер, екіншісінен -тұз қышқылы, үшіншісінен - сілемейлі зат - муцин бөлінеді.

Қарын сөлі түссіз, әрі қышқылды ортада белсенді әсер етеді. Қарын сөлінің құрамы: 97-98% су, 1% ағзалык заттар (ферменттер), 0,5% минералдық тұздар, 0,7% тұз қышқылы.

Қарынның бұлшықеттерінің үнемі жиырылып-босаңсуының арқасында тағам қарын сөлімен әбден араласады. Қарын сөлімен араласқан тағамды жентек (химус) деп атайды.

Тамақ ауыз қуысына түскен кезде-ақ қарын сөлі шартсыз рефлекс арқылы көп бөліне бастайды. Мұны И. П. Павлов тәбет сөлі деп атаған. Қарын сөлінің бөлінуі рефлекстік және гуморальдық жолмен реттеледі. Қарын сөлінің құрамын, реттелуін И. П. Павлов өңешті кесіп және қарынға жыланкөз кою және «бөлініп алынған қарынша» әдістері арқылы зерттеді.

Қарын сөлінің кұрамындағы фермент - пепсиннің әсерінен нәруыздар ыдырайды. Қарын сөлінің құрамындағы тұз кышқылы ферменттердің белсенділігін арттырады және микробтарды, бактерияларды залалсыздандырады.

Қарында тамақтың корытылуына ішімдік пен темекі тарту зиянды әсер етеді. Ішімдік қарынның сілемейлі қабығындағы бездердің қалыпты қызметін бұзады. ішімдікті үзбей пайдаланатын адамдарда қарынның сілемейлі қабатының қабынуы (гастрит) байқалады. Темекі құрамындағы никотин уы сілекей арқылы қарынға түсіп, сілемейлі қабықтың қабынуын туғызады. Кейде никотин әсерінен карындағы ұсак қантамырлар зақымданып, ойық жаралар (язва желудка) пайда болады. Темекіні көп тартатын адамдардың 90%-ға жуығы карынның ойық жара ауруына шалдығады.

Ішек сөлі

Ішек сөлі — аш ішектің ішкі сілемейлі қабығындағы көптеген ұсақ бездерден бөлінеді. Аш ішекте астың одан әрі қорытылуы өттің және ішек сөлінің әсерінен жүреді. ішек сөлі - түсі күңгірттеу сұйықтық. Ересек адамда төулігіне шамамен 2 литрдей ішек сөлі бөлінеді, оның реакциясы да сілтілі. ішек сөлінің әсерінен қарыннан тамақпен бірге келген қышкылды орта жойылады. ішекке қарыннан түскен тағамның әсерінен ішек сөлі үздіксіз бөлініп тұрады. ішек сөлінің құрамында су, ағзалық, бейағзалық заттар және 20-дан астам ферменттер болады. Олар түрлі тағамдарды ыдыратып, денеге сіңуіне жағдай жасайды. Ішек сөлінің бөлінуі рефлекстік және гуморальдық жолдармен реттеледі.

Бауыр

Бауыр - адам ағзасындағы ең үлкен аскорыту безі. Бауыр жасушалары шоғырланып, өте ұсақ бөлшектер құрайды. Ол құрсақ қуысының жоғары бөлімінің оң жағында, көкеттің астында орналасқан. Бауырдың салмағы ересек адамда 1,5-1,7 килограмдай, ол қоңырқай түсті безді мүше. Бауырдың оң жақ бөлігі үлкен, сол жақ бөлігі кішкене. Оның астыңғы бетінде алмұрт пішінді өт қабы орналасқан. Ересек адамның өт қабында 30-50 мл өт болады.

Бауырдың негізі эпителий ұлпасынан тұрады. Бауыр жасушаларына өте көп мөлшерде қан келеді. Бауырға артерия қанымен бірге, аш ішек, тоқ ішек, қарын, ұйкыбез, көкбауырдан жиналған вена қаны да келеді. Вена қаны бауырдың вена қақпасын құрайды. Вена қанының құрамындағы денеге сіңген тағамдық өнімдер бауырда қайта өңделеді. Өңделген заттардың біраз бөлігі қайтадан қанға өтіп, ұлпаларга, мүшелерге энергия және құрылыс материалы түрінде таралады. Қалған бөлігі бауыр жасушаларында гликоген күйінде қор заты болып жиналады.

Бауыр жасушалары ішімдікке, есірткіге және темекі уына өте сезімтал. ішімдікті үнемі, әрі ұзақ уақыт пайдаланатын адамдардың бауыр жасушалары тығыздалып, дәнекер ұлпаға айналады. Ол бауырдың өте қауіпті ауруы - бауырдың беріштенуіне (цирроз) соқтыруы мүмкін. Бауырда вирустардың әсерінен болатын жұқпалы бауырдың қабынуы ауруы да кездеседі. Бұл ауруды ауызекі тілде сары ауру (болезнь Боткина) деп атайды. Бауырда паразитті таспақұрт - эхинококктың әсерінен де ауру болуы мүмкін. Оның жұмыртқалары лас судан, таза жуылмаған көкөністерден, не жануарлардан жұғады да, қанмен бауырға келеді. Одан эхинококкоз ауруы пайда болады.

Бауырдың басты қызметі - өт бөлу. Ересек адамдарда төулігіне 0,5-1 л өт бөлінеді. Бауырдан бөлінген өт алдымен өт қалтасына (қабына), одан өт қабының өзегі арқылы ұлтабарга түседі. Бауыр жасушаларынан өт үнемі бөлініп тұрады. Өт ұлтабарға адам тамақтанған кезде ғана бөлінеді. Өттің бөлінуі гуморальдық және рефлекторлық жолмен реттеледі.

Өттің құрамының 95-98%-ы су, қалғаны өт пигменттері, өт қышқылдары, холестерин, минералдық тұздар. Өт түсінің сары-қоңырқай, кейде жасыл болуы құрамындағы пигментті заттарға (билирубин, биливердин) байланысты. Өт пигменттері тіршілігін жойған эритроциттердің гемоглобинінен түзіледі. Өттің, зөрдің және нәжістің түстерінің сарғыш түсті болуы да өт пигменттеріне байланысты. Өт әлсіз сілтілі ортада белсенді қызмет атқарады.

Өттің негізгі қызметінің бірі — майлы тағамдарды қорытуға әсер ету. Майлы етті тағамды пайдаланған кезде өт көп бөлініп, қанның құрамында холестериннің мөлшері артады. Ол ұзақ уақыт ұсақ түйіршіктер (кристалдар) түрінде жиналып, өт қалтасында, өт өзегінде «тастың» пайда болуына әсер етеді. Өт майлар мен майда еритін витаминдердің денеге сіңуіне септігін тигізеді. ішек сөлінің және ұйқыбез сөлінің ферменттерінің белсенділігін арттырады. Өт ішекте сілтілі ортаның қалыптасуына жағдай жасайды. Өт ішектің қабырғасындағы бірыңғай салалы бұлшықеттердің жиырылуын тездетеді. Қанмен бірге келген микробтарды зиянсыздандырады.

Бауырдың ағзада атқаратын қызметі сан алуан. Ол зат алмасудың қалыпты жүруін камтамасыз етеді. Бауыр қандағы қанттың қалыпты деңгейін сақтайды. Бауырда канттың артық мөлшері қор ретінде (гликоген) жиналады. А витамині, фибриноген, протромбин нөруыздары түзіледі. Тіршілігін жойған эритроциттер бауырда өттің түзілуіне катысады. ішектен бірге түскен зиянды және улы заттар бауырда зиянсызданады.

Ұйқыбез

Ұйқыбез - бауырдан кейінгі кіші асқорыту безі. Ол әрі сыртқы, әрі ішкі секреция бездерінің қызметін атқарады. Ұйкыбез асқазанның (қарынның) астыңғы жағында орналасқан, оның пішіні таспа төрізді. Салмағы 60-80 г. Ұйқыбездің де өзегі ұлтабарға ашылады. Одан бөлінетін сөл нәруыздарды, майларды және көмірсуларды ыдыратады.

Оның сыртқы бөлігі ғана сөл бөледі. Ұйқыбезден панкреатин (лат. «раnkreas» - ұйқыбез) сөлі ересек адамдарда тәулігіне 1,5-2 л бөлінеді.

Ұйқыбездің ішкі бөлігінен инсулин, глюкагон гормондары бөлінеді де, көмірсулардың және майлардың алмасуын реттейді.

Қорыта айтқанда, ас аскорыту мүшелерінде ұсақталып, аскорыту бездерінен бөлінетін сөлдердің әсерінен қорытылады. Қорытылған заттар қан мен лимфа арқылы денеміздегі барлық жасушаларға, ұлпаларға таралады. Қорытылмай қалған қалдық заттар сыртқа шығарылады.