Қастандық теориясы

Қастандық теориясы (кейде "Қастандық ілімі"; ағылш. conspiracy theory - ағылш. conspiracy - "қастандық" + грек. Логос/λόγος - "ғылым"; сондай-ақ конспирология деген атаумен де белгілі) — жекелей қоғамға маңызды болған оқиғаларды, тарихи жағдайлармен айқындалған оқиғаларды немесе тіпті тарихи қадамдардың нәтижелерінің барлығын басқа адамдар тобының (мемлекет ішіндегі мемлекет, әлемдік үкімет) тарапынан қастандық деп жариялау тұжырымын айтады. Конспирологтардың ойынша, осы үрдістерді өздерінің көздеген пайдакүнемділіктері, амбициялары және басқа да топтық, кландық, өзге де мүдделері есебінен басқарады. Бұл термин көбіне негативті, жағымсыз сипатта түсіндіріледі.

Бір долларлық банкнотадағы барлығын көруші көз - кейбір қастандық теоретиктерінің пікірінше, ФРЖ-дағы масондардың қастығын білдіреді

Қастандық теориясының пайда болу негіздері

Қастандық теориясының пайда болу себептерінің бірі - адамның тереңге бойлаған әлеуметтік және психологиялық қажеттіліктері.

Қастандық теориясының ережелерін қабылдау стереотиптеу механизмдерімен, проекциямен және эскапизм феноменімен, сондай-ақ адамның кездейсоқ оқиғаларды түсінуінің күрделілігімен, әлемді фрагменттік қабылдауымен, оқиғалар бейнесін тұтас бейнелеуге деген ұмтылысымен тығыз байланысты (гештальт психологиясын қараңыз). Қастандық теорияларының сәтті болуының себебі әлеуметтік теңсіздікке идеологиялық реакция деп те аталады. Jamie Bartlett and Carl Miller A Bestiary of the 9/11 Truth Movement: Notes from the Front Line (en) // Skeptical Inquirer. — 2011. — Т. 35.4.

Проекция механизмі дегеніміз, қастандық теориясының жақтаушысы, әдетте, кейбір жағымды және жағымсыз жеке қасиеттерін қастандықтың болжалды қатысушыларына аударады. Сонымен қатар, олар өрескел сипатқа ие болады. Бір жағынан, конспириологтардың пікірімен "қаскүнемдер" жын-перілерге теңестіріледі, оларға жаман ниеттер де, жеке азғындық та таңылады. Бұл болжамды қастандық жасаушыларға қатысты кез-келген моральдық шектеулерді алып тастауға, моральдық айыптаудан немесе қылмыстық жауапкершіліктен аулақ болуға мүмкіндік береді. Өйткені, мұндай құбыжықтарды жойған адам қылмыскер емес, батыр деп танылуы керек. Екінші жағынан, қастандық жасаушыларға ерекше қабілеттер беріледі (ақыл, айла, мақсаттылық және т.б.).

Қазақстандағы короновирусқа қатысты қастандық теориялары

Вирус шашатын ұшақтар мен тікұшақтар

Қазақстанда 2020 жылы бүкіл әлемді жаулаған короновирус инфекциясы кезінде короновирусқа қатысты көптеген қастандық теориялары тарады. 2020 жылы әлеуметтік желі мен чаттарда жаңа (әлем бойынша емес, тек Қазақстан үшін) қастандық теориясы жиі айтылып жатты. Facebook желісінде “міне, қазақты қынадай қырудың ең оңтайлы жолы – ұшақпен вирус шашу”, Instagram-да химиялық жолдар және тікұшақ пен ұшақтан вирустардың (атап айтқанда жаңа коронавирустың) таралып жатқаны туралы хабарламалар тарап, ал Youtube-та “жолаушылар ұшағынан вирустардың таралып жатыр” деген видеолар жарияланып жатты. Бұл қастандық теориясы қайдан шықты? Конспирологиялық теория 1990-шы жылдары пайда болды. Ол кезде стратосферада/ионосферада белгілі бір заттардың шашырауы арқылы ауа райына қалай әсер ететіні талқылана бастады. Конспирологтардың айтуынша, 1990-шы жылдардың ортасынан бастап Үкімет (әдетте АҚШ үкіметі деп аталады, бірақ кейде басқа үкіметтерді де айтады) ауа-райының өзгеруін, сананы бақылауды, химиялық/ биологиялық қаруды сынауды, өнімге залал келтіру жолымен акциялар бағасын айла-шарғы жасауды және (бұл қазір біз байқап отырмыз) аурулардың таралуын қоса алғанда, жер шарын химиялық агенттермен жасырын зақымдату үшін азаматтық авиация ұшақтарын пайдаланады. 2011 жылы АҚШ-та, Канадада және Ұлыбританияда жүргізілген сауалнама респонденттердің 16,6% бұл теорияға сенгенін көрсетті. Қастандық теориясының жақтастары әртүрлі пікір айтады. Кейбіреулердің пікірінше, бұл жаһандық жылынуды бақылау әрекеті, ал басқалары халықты бақылау, психологиялық манипуляциялар және био қару-жарақ сынақтары сияқты әлдеқайда қауіпті мақсаттарға әкелуі мүмкін. Бұл теорияны ғалымдар мен ғылыми деректер бірнеше рет теріске шығарды Теорияның таралуына байланысты, АҚШ үкіметі өзін қорғай бастады. EPA және Федералдық авиациялық басқару және Мұхит және атмосфералық зерттеулердің Ұлттық басқармасының ақпараттық бюллетені АҚШ Қоршаған ортаны қорғау агенттігінің сайтында жарияланды.

Құжатта не деп айтылған?

Контрейлдар – бұл атмосфералық жағдайда реактивті қозғалтқыштардың артында көрінетін және олар мұз бөлшектерінен тұратын сызық түріндегі бұлттар секілді сақталады немесе «конденсация жолдары» деп аталады. EPA әдейі жасалған химиялық немесе биологиялық агенттердің атмосфераға шығаратыны бойынша қандай да бір әрекеттің барын жоққа шығарады.

Қастандық теориясын қолдаушылар азаймаған соң, ғалымдар зерттеуге қосыла бастады. 2016 жылы Карнеги ғылым институты мен Калифорния университетінің Ирвингеде жасаған зерттеуінде атмосфераның 77 жетекші зерттеушілері мен геохимиктері арасында сауалнама жүргізілген. Барлығы, тек біреуінен басқа жасырын түрде атмосфераны шашыраудың құпия ірі масштабты бағдарламасының мүмкін еместігі туралы айтты. Тек бір ғана ғалым атмосфералық барийдің өте жоғары деңгейін топырақтағы барий деңгейі төмен шалғай жерде тіркеді. Бірақ осы бір нәтижеден жасырын түрде химикаттармен шашыратамыз деген идеяға көшу үшін логика мен ғылымның барлық заңдарын жоққа шығару ғана жеткілікті.

Видеода көрсетілген қандай ұшақ? Бұл өрт сөндіруге арналған ұшақ. Чилиде 2016 жылдың аяғы мен 2017 жылдың басында орман өрті болды. Елдің сол кездегі президенті Мишель Бачелет «бұл Чили тарихындағы ең жаман өрт болды» деп мәлімдеді. Ұшақ Израильде алғаш рет қолданылды. Ол 2016 жылдың қарашасында орман өрттерімен күресуге көмектесті және одан кейін Чилиге белсенді түрде көмектесті. Бір аптаның ішінде өрт саны 70-тен 32-ге дейін азайды.

747 Global SuperTanker шамамен 75 800 литр суды немесе антипиренді сақтай алады. 180 метр биіктіктен түсірілген сұйықтық ең алапат орман өртін де сөндіре алады.

• Химиялық жолдар туралы қастандық теориясы ресми мәліметтерге сенбейтін және қырғи-қабақ теорияларға бейім адамдар арасында кең таралған. factcheck сайтының байқауына сәйкес, қастандық теористерінің көбеюі эпидемиялармен немесе табиғи апаттармен сәйкес келеді. Қалыпты уақытта химиялық жолдардың саны онша көп емес. Авиацияның дамуы жылдан жылға артып келе жатқан тұста, бұл теорияны жақтаушылар да көбейіп жатыр.
• 2000 жылы Федералдық авиациялық басқарма, АҚШ-тың Ұлттық авиациялық басқармасы қоршаған ортаны қорғау агенттігімен (EPA), Аэронавтика және ғарыш кеңістігін зерттеу жөніндегі Ұлттық басқармасымен (NASA) және мұхиттар мен атмосфераны зерттеу жөніндегі ұлттық басқармамен (NOAA) қауесетті жоққа шығару үшін есеп беруге арнайы біріктірілді. Көріп отырғанымыздай, нәтижесін толықтай бере алмады.
• EPA құжатты 2015 жылы қайта басып шығарды және барлық қауесеттерді тағы бір рет жоққа шығарды. Бұл теорияны ғалымдар бірнеше рет теріске шығарды, бірақ басқа қастандық теориясы секілді, қауесеттер тоқтамай жатыр.
• Ионосфера туралы ғалымдардың бақылауларында ешқандай құпия жоқ. Заттар туралы да, эксперименттер мен олардың мақсаттары туралы да жасырын ақпарат кезіктірмейсіз. Барлық ақпарат NASA сайтында және ғылыми журналдарда толықтай көрсетілген.

Дереккөздер

• Қастандық теориясы: вирус шашатын ұшақтар мен тікұшақтар