Қаттау
Қаттау, Қаттама, Қаттама сауыт – бірнеше қабат матадан сырылып тігілетін шапан пішінді жұмсақ сауыт түрі. Бұл қорғаныс жарағының атауы этимологиялық тұрғыда «қат» – қабат дегенді, «қаттау» – қабаттау, «қаттама» – қабатталып жасалған деген мағынаны білдіреді.
Тарихи дерек
Сауыттың атауында оның қорғаныс қасиетінің жасалу әдісі көрініс тапқан. Матадан, жұмсақ киізден бірнеше қабаттап тігіліп, астарына мақта, жүн салып, сырылып жасалған сырт киімдерді қорғаныс жарағы ретінде кию Шығыста өте ертеден белгілі. Шығыс халықтарында мұндай жұмсақ материалдан тігілген сырмалы сауыт түрі б.з. дейінгі І-мыңжылдықтың басынан қолданылған. Көшпелі түркі халықтарында бұл сауыт түрі V ғасырдан кездеседі. X-XІІ ғасырларда қыпшақтарда, XІІІ ғасырда монғолдарда осындай сауыттардың әртүрлі нұсқалары қолданылды. Орта ғасырда Орта Азия мен Қазақстанды мекен еткен халықтарда – қырғыздарда, қазақтарда, өзбектерде бұл сауыт түрі кең тараған болатын.
Сипаты
Қазақтар қаттауды қорғаныс жарағы ретінде XІX ғасырдың аяғына дейін қолданып келді. Бұл жарақ жауынгерлер үшін әрі жылы киім, әрі қарудан қорғайтын сауыт болды, сауыттың осы ерекшелігі қазақ халық ауыз әдебиетінде баса айтылады. Жібектен, батсайыдан немесе басқа матадан қабаттап (қаттап) тігілген сауыттың астарының ішіне қыл, жүн, кейде кіреукелердің үзіктері салынып, қозғалмас үшін диагональдап торлап сырылды. Жұмсақ матадан тігілетіндіктен бұл сауыттың ұзын етегі, ұзын жеңі және тік жағасы болды. XV-XVІІ ғасырларда қаттаудың жеңі жартылай қысқа, етегі қысқалау бешпент түріндегі түрі кең қолданылған.
Бөкей ордасының XVІІІ-XІX ғасырда қолданылған гербінде осындай қысқа жеңді қаттау киген жауынгердің бейнесі салынған. Жасалуының жеңіл болуы бұл жарақ түрімен барлық жауынгерлерге жарақтануға мүмкіндік берді. Бұл сауыт түрімен әдетте сырып тігілген жұмсақ жауынгерлік қаттама бас киім киілетін. XV ғасырда мұндай қаттап жасалған жауынгерлік бас киімде бетті қарудан қорғайтын сөресі мен жебе темірі, айыру белгілерін тағуға арналған темір төбелдірігі пайда болады. Бөкей ордасының гербінде бейнеленген, қаттау киген қазақ жауынгерінің басында осындай қаттамалы жауынгерлік бас киім киілген. Қаттауды кейде металдан жасалған басқа сауыттардың астынан немесе сыртынан да киген. Ертеде жауынгерлік маңызы болған бұл сырмалы жауынгерлік киім кейін ерлердің дәстүрлі тұрмыстық киіміне айналған.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Археологические труды Алексея Николаевича Оленина. СПб: Типография Императорской АН, 1882. Т.1: Переписка А.Н.Оленина с разными лицами по поводу предпринятого Н.И. Гнедичем перевода Гомеровой Иллиады;
- Ақсауыт. Екі томдық.– Алматы: Жазушы, 1977;
- Равдоникас Т.Д. Одна из функции стеганной одежды народов Средней Азии. Материальная культура и хозяйство народов Кавказа, Средней Азии и Казахстана. СМАиЭ. т. XXXІV. Л.: Наука, 1978;
- Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Алматы: Алматыкітап, 2006;
- Ахметжанов Қ.С. Жаған темір кигендер (батырлардың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері). Алматы: Дәуір, 1996.