Қауырсын жабынды жануарлар

Құстар класы

Бұлар — омыртқалы жануарлардың үшуға бейімделген тобы. Денесі қауырсынмен қапталып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қазіргі кезде дүние жүзінің түрлі аймақтарында құстардың 8 600-ға жуық түрі таралған. Зоология ғылымының құстарды зерттейтін саласы - орнитология (гр. «орнитес» - құс +«логос» - ғылым). Қазақстанда құстардың 500-ден астам түрі мекендейді. Олардың дене температурасы - тұрақты, жылықанды әрі жоғары (+4 ГС,+430 С). Құстар барлық құрлықтарда кеңінен таралған. Құстар класына жалпы сипаттама. Құстардың денесі бас, мойын және тұлға бөлімдеріне бөлінген. Дене салмағы 1,5 грамнан (колибрилерде), 80-90 килограмға дейін (түйеқұстарда) жетелі.

Құстардың терісі жұқа әрі құрғақ, бездері өте аз. Тек кейбір құстарда ғана қауырсындарын майлайтын құйымшақ безі болады. Терінің қосалқы бөлімдеріне қауырсындар, тұжықтарыныц мүйізді бөлігі, жіліншік, саусақтарындагы мүйізді қабыршақтар жатады. Құс қауырсындары бүкіл денесін жауып тұрады. Ірі қауырсындардың теріге еніп тұрған бөлігі - қаламша. Мүйізді өзегі - сояуы. Оның екі бүйіріндегі ұсақ шашақ тәрізді түзілістер - пәрі. Дәрі мұрттан және мұртшалардан қүралады. Қауырсындар құстардың ұшуына жағдай жасайды әрі денесіндегі жылуды реттейді.

Құстардың қаңқасы жеңіл әрі берік. Қаңқасын бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен қанаттары, жамбас белдеуі мен аяқтары және кеуде қуысы деп бөледі. Бассүйектері бірімен-бірі қосылып кеткен, сондықтан жеңіл болады. Көз ұясы үлкен. Қанаттар иық белдеулеріне, аяқтары жамбас белдеулері байланысады. Омыртқа жотасының арқа, бел, сегізкөз бөлімдері жамбас сүйектерімен тұтасып, құстарға тән күрделі сегізкөзді құрайды. Омыртқа жотасының мойын бөліміндегі омыртқалар бірімен-бірі өте қозғалмалы байланысқан. Құстардың кеуде қуысы көлемді. Ол жалпақ төссүйектен, қабырғалар және арқа омыртқаларынан құралады. Ұшатын, жүзетін құстардың төс сүйегі алдыңғы жағынан қырланып, қыртөс (киль) түзеді. Қабырғалары бірімен-бірі берік байланысқан. Қанаттарындағы тоқпан жіліктің ішкі қуысы ауа қапшықтарымен байланысқандықтан, ішінде ауа болады. Аяқтарындағы толарсақ, табан сүйектері бірігіп, жіліншік сүйегіне айналған.

Құстардың көпшілік түрлері үш не төрт саусақты, тек африкалық түйеқұсының (страус) саусағы - екеу. Құстардың бүлшықеттері жақсы жетілген. Әсіресе төссүйектегі кеуде, бұғана асты бүлшықеттері (қанаттарын қозғалысқа келтіретін) өте жақсы дамыған. Бұдан басқа мойын, қабырғааралық және сан бұлшықеттері де жақсы жетілген. Құстардың жақсүйектері тұтас мүйізді тақташалармен қапталған. Оны құстардың тұмсығы деп атайды. Құс тұмсығы тұмсықүсті, тұмсықасты бөлімдерінен құралады. Қазіргі құстардың жақсүйектерінде тістері болмайды. Өңештің кеңейген бөлігі жемсау деп аталады, ол дәнмен қоректенетін құстарда айқын байқалады. Құстардың қарны безді және етті бөлімдерден тұрады. Қоректік заттар безді қарындай асқорыту сөлдің әсерінен қорытыла бастайды. Етті қарындай ұсақ қиыршық тастардың әсерінен ұсақталады. Етті қарын тістің қызметін атқарады. Оның қабырғасы қалың бұлшықетті, ішкі жағында тығыз қатты қабаты қоректі ұсақтайды. Аш ішекке бауырдан келетін өт өзегі және ұйқы безінің өзегі ашылады. Аш ішек пен тоқ ішектің жуандығы бірдей. Тік ішегі клоакамен аяқталады. Құстар түрлі қоректермен (бунақденелілермен, ұсақ кемірушілермен, өсімдік тұқымымен, жемісімен, гүл шірнесімен) қоректенеді. Шағала - балықты, кептер дәнді тұтасымен ұстап, жүтады. Құстар қоректік заттарды тез қорытатындықтан, тынбай қоректенеді. Етті қарын құстарда ғана болады.

Құстардың тыныс жүйесінде де үшуға бейімделген белгілері айқын байқалады. Сыртқы танау тетіктері - жүтқыншақпен, ол көмекей арқылы кеңірдікпен байланысады. Кеңірдек екі ауатамырға тармақталады. Өкпесінің көлемі шағын, іші үяшықты болады. Ауатамырлардың үсақ тармақтары тұйықталып, тері астында, бүлшықеттердің арасында ауа қапшықтарын құрайды. Ауа қапшықтарының көлемі өкпеден 10 есе үлкен. Бірақ ауа қапшықтарында газ алмасу жүрмейді. Ауа қапшықтары ауаның сыйымдылығын арттырып, ұшу кезінде құс денесін жеңілдетеді. Денесін қызып кетуден сақтайды. Құстар үшқан кезде өкпеле ауа қүрамындагы оттегіне қан екі рет (тыныс алған кезде де, тыныс шығарған кезде де) канығады. Құстардың мұндай тынысалу ерекшелігін қосарлы тынысалу деп атайды. Құстар ағаш басына қонақтағанда, жерде жүргенде кеуде қуысының бірде кеңейіп, бірде тарылуына сәйкес тыныс алады. Кеңірдекте екі ауатамырға тармақталған жері төменгі көмекей деп аталады. Осы арқылы әнші құстар дыбыс шығарады. Құстардың жүрегі үлкен әрі толық төрт қуысқа (екі құлақшаға, екі қарыншаға) бөлінген. Артерия және вена қайы араласпайды. Сол жақ қарыншадан басталатын оң жақ қолқа догасы ғана сақталған. Одан үлкен қанайналым шеңбері басталады. Оң жақ қарыншадан өкпе артерия қантамыры түрінде кіші шеңбер басталады. Құстардың денесіне тек артерия қайы (оттегіне қаныққан) тарайды. Құстардың орталық жүйке жүйесі өте жақсы дамыған. Миының көлемі үлкен және алдыңғы ми айқын ми сыңарларына бөлінген. Оның сыртында ми қыртысы пайда болған. Осыған сәйкес құстардың мінез-қылығы күрделенген (жылыстау, жұп құру, ұя салу, балапандарына қамқорлық жасау, т.б.). Ортаңғы мидың да көлемі үлкен. Ол көру мүшесінің жақсы дамуына әсер еткен. Мишығының сырты иірімдерге, сайшаларға бөлінген, ол күрделі қозғалыс қимылдарды реттейді.

(Құстардың көзі үлкен, өте жақсы көреді. Көздің айналасында қабағы бар. Күндізгі жыртқыш құстар мен түнде белсенді тіршілік ететін үкі, жапалақ, т.б. құстардың көзі өткір, заттың түсін де ажыратады. Есту мүшесі де жақсы жетілген. Құстарда есту мүшесі ішкі және ортаңғы құлақтан тұрады (бұл жағынан жорғалаушыларға ұқсас). Құстардың құлағы өте нәзік дыбыс тербелістерін қабылдайды. Иіс сезу мүшесі құстарда нашар дамыған. Тек кейбір құстарда ғана (дауылпаздар, киви, т.б.) дамыған. Олар қорегін иісі арқылы іздел табады.

• 
  Дауылпаз
• 
  Киви

Құстардың жамбасқа жақын орналасқан екі бүйрегі жақсы жетілген. Ол зат алмасудың қарқынды жүруіне тікелей байланысты. Зәр заттарының құрамында су аз болады. Ұшуға бейімделуіне сәйкес құстарда қуық болмайды. Бүйректе түзілген зәр қышқылы екі несепағар түтігімен - клоакаға, одан нәжіспен бірге сыртқа тез шығарылады. Құстар - дара жынысты, іштей ұрықтанады. Құс мекиенінің аналық безі, жүмыртқажолы біреу ғана. Ол тек сол жағында болады. Қораздың жыныс мүшелері (аталық безі, тұқымжол) - екеу. Кейбір құстардың сыртқы түріне, қауырсындарының түсіне қарап мекиен, қораздарын бірден ажыратуға болады (қырғауыл, дуадақ, т.б.). Құстар іштей үрықтанып, тек ұрықтанған жұмыртқа арқылы көбейеді. Жұмыртқадан балапанның шығуы үшін белгілі температура, ылғалдылық қажет. Тауық жүмыртқасынан 21 тәуліктен соң балапан шығады.

• 
  Алтын Қырғауыл
• 
  Дуадақ
• 
  Дуадақ өмір сүру ареалы

Құс жұмыртқасының құрылысын Аналық безде жетілген жүмыртқа жасушаның сарыуызы мол. Жетілген жұмыртқажасуша жұмыртқажолға түсіп, үрықтанады. Жұмыртқажолдың қабырғасындағы бездерден бөлінген қалың нәруызды және өзге де қабықтармен жүмыртқажасушаның сырты әкқабықпен қапталады. Ондай жүмыртқажасуша сарыуызының жоғарғы шетінде ұрық табақшасы болады. Ол ашық түсті дақ тәрізді болып көрінеді. Сарыуыз қабығының екі бүйіріне тығыз нәруыздан тұратын арқаншалар (халаза) бекиді. Сарыуыздың төменгі бөлігі ауыр болғандықтан, ұрық табақшасы үнемі сарыуыздың жоғарғы бөлігінде жатады. Сарыуыз құрамында үрықтың дамуына қажетті қоректік заттар мен су мол болады. Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабығы жұқа екі қабаттан тұратын қабықпен қапталған. Жүмыртқаның доғал үшында бүл екі қабықтың арасы ауа қуысын құрайды. Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабаты - ұрықтың дамуына қажетті су қоры. Сонымен бірге нәруыз қабаты ұрықты сыртқы зақымданудан қорғайды. Жұмыртқа сыртындағы әкқабықта көптеген өте ұсақ тесіктер (щұрықтар) болады. Мұндай шұрықтар жұмыртқаның доғал ұшында көбірек шоғырланған. Осы шұрықтар арқылы дамып жатқан ұрық пен сыртқы орта арасында газ алмасу жүреді. Жұмыртқаның әкқабығының сыртындағы өте жұқа қабық микробтарды жұмыртқа ішіне өткізбейді. Жұмыртқаның сыртқы әкқабығының біраз бөлігі еріп, ұрық қаңқасын түзуге қатысады. Құс жұмыртқасының саны, түсі, салмағы да құс түріне сәйкес әр түрлі болады. Ірі құстар (бүркіттер, пингвиндер, т.б.) - бір-екіден, ал үсак құстар бірнеше жұмыртқа салады. Құстарды жұмыртқаларынан шығатын балапандардың ерекшеліктеріне байланысты екі топқа бөледі. Олар: қызылшақа балапан шығаратын құстар; ширақ балапан шығаратын құстар. Қызылшақа балапандар әлсіз, көзі соқыр, қауырсыны жетілмеген болады. Мұндай балапан шығаратын құстарға кептерлер, торғайлар, тоқылдақтар және т.б. жатады. Ширақ балапандар атына сәйкес үлпілдек қауырсынды әрі ширақ, жұмыртқадан шыға сала, тіршілік әрекетіне көшелі. Ондай құстарға тауықтәріздестер, қазтәріздестер, жыртқыш құстар және т.б. Жатады.

• 
  Бүркіт
• 
  Адели пингвині
• 
  Кішкентай көк пингвин

Ауыл, орман шаруашылықтарына зиянды бунақденелілермен қоректеніп, құстар зор пайдасын тигізеді. Өсімдіктердің таралуына, тозаңдануына да әсері бар. Құстар табиғатта санитарлық та қызмет атқарады. Құстардың табиғаттағы эстетикалық орны да ерекше. Табиғатты құстарсыз көз алдымызға елестету мүмкін емес. Олардың адам өмірінде маңызы сан алуан. Құстардың дәмді еті, жүмыртқасы, бағалы мамығы, тыңайтқыштық қасиеті бар саңғырығы, өзге де өнімдері күнделікті тұрмыс қажетімізді өтейді. Өте ерте замандарда тіршілік еткен құстардың қаңқа қалдықтары, тасқа түскен дене таңбалары сақталған. Құстардың ең ежелгі арғы тегінің қаңқасы бүдан 225 млн жыл бұрынғы жер қыртысынан табылған. Оны ілкіқұс (протоавис) деп атайды. Бүдан 150 млн жыл бұрын тіршілік еткен құстардың арғы тегі көнеқұс (археоптерикс) деп аталады. Олардың қазіргі құстардан негізгі айырмашылығы - жақсүйектерінде тістері болған, құйрық омыртқаларының саны көп. Қанат саусақтарында мүйізді тырнақтары болған, бірақ төссүйегінде қыр болмаған.

Құстар - дене температурасы жоғары, жылықанды, қауырсын жабынды, жұмыртқа арқылы көбейетін, жоғары жаралымды, омыртқалы жануарлар. Олардың алдыңғы аяғы қанатқа айналған, көпшілігі ұша алады. Қозғалып жүру амалына байланысты құстар үш топқа бөлінеді. Олар: қыртөстілер (ұша алатын құстар), қыртөссіздер (ұша алмай, жүгіріп жүретіндер) және жүзгіш құстар (пингвиндер) деп бөлінеді. Олардың жүйке жүйесі жоғары құрылымдық көздері қырағы. Жүрегі - төрт қуысты. Екі қанайналым шеңбері бар, тыныс алып, тыныс шығару қосарлы тынысалу жолымен жүзеге асады. Жұмыртқа құрылысы күрделі. Жұмыртқадан шығаратын балапандарының ерекшеліктеріне байланысты қызылшақа балапанды және ширақ балапанды құстар болады.

Құстардың арғы тегі: ілкіқұс (протоавис) және көнеқұс (археоптерикс) деп есептеледі.