Қағанақ, сағанақ

Қағанақ, сағанақ. «Қағанағы қарық, сағанағы сарық». Осы бір тұрақты тіркестің мағынасы жалпы түсінікті. Тіліміздің түсіндірме сөздігінде оны — мәз-мейрам, уайым-қайғысы жоқ деп ұғындырады. Мысалы: «Адамы тоқ, малдары күйлі, егіншөптері шығымды... дегендей, ауыл адамдарының қағанағы қарық, сағанағы сарық» (Сәбит Мұқанұлы Мұқанов, Есею.). Сәбең құрастырған осы сөйлемнің өзінде де тұрақты тіркес мағынасы айқындала, анықтала түседі.

Алайда тіркестегі төрт сөздің ішінен «қарық» қана ішінара басқа сөздермен тіркеске түскенмен («қарық болу» сияқты) қалған үшеуі жеке-дара қазіргі тілімізде қолданылмайды десе де болады. Осы сөздердің алғашқы мағынасын, теркіндерін іздестіре келгенде мынаны байқаймыз. «Қағанақ»— қазақ тіліне ерте кезден тән сөз. В. Радлов сөздігінде кағанак — сиыр бұзаулағаннан кейінгі пісірілген бірінші сүт (В. Рад. Опыт..., II, I, 72). Дәлірек айтсақ, алғашқы уыз сүт.

«Қарық» сөзінің түбірін М. Қашқари сөздігінен табамыз. Онда қар — ыдыс ернеуінен асып тегілу мағынасын береді (ДТС, 422). Әрине, бүл мол дүниенің белгісі. Бұл жерде мынадай жорамалға жол беруге де болады. Бір кезде түркі тайпалары «қарық» сөзін араб тілінен ауысып алса керек. Арабтарда «ғарих» сөзінің бірнеше мағынасы бар. Солардың бірі— 1. шектен асқан, шексіздік; 2. шому, бату (Араб.-рус. сл., 1970). Араб тіліндегі мағыналар да белгілі бір нәрсенің молдығын аңғартады. Енді екі сөздің басын қосып, қазіргі қалыпта мағынасын түсіндірсек, «қағанағы қарық» дегеніміз «уызы шексіз» болмақ. Демек, ертедегі қазақ сияқты мал баққан халықтың басты қорегінің молдығының белгісі. «Сағанақтың» әзірге біз білетін екі мағынасы бар. Оның бірі М. Қашқари сөздігінде: сағнағи — кептірген асқабақ (ДТС, 481). Екіншісі бізде — сағанақ, қырғыздарда — саканак тұлғасында ұшырасатын сөз. Мұның мағынасы «кереғе жасайтын таяқшалар». Біздің назарымызды көбірек аударатыны соңғы тұлғалы сөз бен соның берер мағынасы. Себебі, ертеде көшіп, қонып өмір өткізген қазақ халқы асқабақ егіп, оны кептіріп, кәделеп, қадірлеп тұтынды деу ойға сиыспайтын сияқты. Көшпелі халыққа баспананың қымбаттысы, қолайлысы да киіз үй және оның ағаш тасы, әсіресе керегесі десек орынсыз болмас. Осы ойымызға ат басын тіресек, сағанақ керегеге теңеліп, баланып айтылып отыр. «Сарық» сөзінің төркінін көп іздеп қиналуға болмас. Өйтқені, ол қазіргі тілімізде жиі қолданылатын түс түрі — сарының ертедегі дыбыстық түлғасы. Оның ертедегі түркі тілдері сөздіғінен — сарығ (ДТС, 488) немесе өзбек тілінен де («сариқ» қалпында) кездестіреміз. Әрине, кереге таяқшаларының алтын түстес сары сырмен боялуы да ертеде дәулеттіліктің нышаны демеске болмайды. Сөйтіп, «сағанағы сарық» дегеніміз «кереге ағашы сары» болып түсіндірілмек. Қорыта айтсақ, «қағанағы қарық, сағанағы сарық» тұрақты сөз тіркесін қазіргі тілімізге сөзбе-сөз аударсақ, «уызы шомылуға жетеді, керегесі сары алтындай» болып шығар еді. Демек, «тамағы тоқ, үйі күмбездей көк»— бұл сәл ауыспалы мағына.