Қиыр Солтүстік пен Қиыр Шығыстағы аз халықтар әдебиеті

Қиыр Солтүстік пен Қиыр Шығыстағы аз халықтар әдебиеті – КСРО-ның Азия мен Еуропа бөліктерінің шет аймақтарын мекен ететін аз халықтардың әдебиеттері. Олар тілдік туыстық жағынан мынадай топтарға бөлінеді:

1. Фин тобына – саамдар (ілгергі атауы - лопарлар);
2. Угор тобына – ханттар (остяктар) және мансылар (вогулдар);
3. Самодий (самоедтер) тобына – ненецтер (самоедтер, юрактар), энецтер (хантай және карасин самоедтері), нганасандар (тавгийліктер), селькуптер (остякосамоедтер);
4. Тунгус тобына – эвенкілер, эвендер (ламуттар), негадильдіктер, нанайлар (гольдтер), ульчілер, ороктар, орочілер, удэгейлер;
5. Түркі тобына – тофарарлар (қарагастар), долгандар;
6. Эскимос-алеут тобына – эскимостар, алеуттер;
7. Палеоазиат тобына –

а) чучкілер, коряктер, ительмендер (камчадалар), чувандықтар (солтүстік-шығыс тобы),

б) нивхылар (гиляктар, юкагирлер (одулдар);

в) кеттер (енисейлік остяктар) жатады.

20 ғасыр бас кезінде жойылып бітуге аз-ақ қалған бұл халықтардың жалпы саны 1959 ж. санақ бойынша 125 мыңнан асса, 1970 ж. санақ бойынша («Солтүстік, Сібір және Қиыр Шығыс халықтары» деп аталған) 151 мыңнан шамасында. Оның 67,4%-ы ұлт тілдерін ана тілі ретінде қабылдайды.

С.Крашенинников

Л.Я.Штернберг

Қиыр Солтүстік пен Қиыр Шығыстан аз халықтары революцияға дейін өз жазулары болмағандықтан тек ауыз әдебиеті үлгілерін жасап келді. Олардың ауыз әдебиеті туралы қысқаша туралы қысқаша декер, мағлұматтар 18-19 ғасырларда орыс және шетел жиһанкездерінің (С.Крашенинников, Г.Штеллер, П.С.Паллас, В.Ф.Зуев, М.А.Кастрен, С.К.Патканов және т.б.) еңбектерінде кездеседі. Оларды жүйелі түрде зерттеу, жинақтау, жариялау жұмысы негізінен 19 ғасыр аяғында саяси жер аударылған белгілі ғалымдар В.Г.Богораз (Тан), В.И.Иохельсон, Л.Я.Штернбергтерден басталды. Чукот, юкагир, гиляк фольклорының үлгілері жеке жинақ болып шығарылады. Солтүстік халықтарының аңыз әңгіме, ертегі, жырларында халықтың өмір, болмыс туралы түрлі түсініктері, арман-қиялдары, олардың табиғаттың дүлей күшіне, езуші тапқа қарсы күрестері, өмірге құштарлығы айқын бейнеленген.

Қиыр Солтүстік пен Қиыр Шығыстағы аз халықтардың тұрмыстық, мәдени өсулері Совет өкіметі орнағаннан кейін басталды. Бүкіл Ресейлік Орталық Атқару комитетінің жанынан құрылған П.Г.Смидовичтің басқаруындағы Солтүстік аймақтағы халықтарға көмектесу комитеті (1924-35) аса маңызды жұмыстар атқарды. Совет лингвистері мен этнографтары аз халықтарға арнап әліппелер шығарды. Ленинградта және Сібір қалаларында арнаулы оқу орындары ашылды. Ұлт мектептерінде оқуға арналған әдеби шығармалар (қысқа әңгіме, очерк, ауыз әдебиеті үлгілері) Ленинград Шығыс институтының Солтүстік факультетінің студенттері құрастырған «Біздің өміріміз туралы» (1929) және «Тайга мен тундра» (Л., 1928-33) атты жинақтарда жарияланды. 1933 ж. Коряк совет-партия мектебінің курсанттары «Жаңа өмірге» атты журнал шығарды. «Запольяре» (Нарьян-Мар, 1935), «Советтік Солтүстік» (Ханты-Мансийск, 1937), «Ямел ұшқыны» (Самхард, 1937) т.б. жинақ, альманахтар жарық көрді. Юкагир Тэки Одулоктың (Н.И.Спиридонов), «Қиыр Солтүстікке» (1933) атты очерктері мен «Имтеургин ағаның өмірі» (1934) повесі орыс тілінде жарияланды.

Солтүстік халықтары жас әдебиетінің көш бастаушыларыболып хант Г.Лазарев, ненецтер Н.Вылка, И.Истомин, эвенкілер А.Салаткин-Лонтогир, Н.Сахаров, А.Платонов, Г.Чинков, эвендер Н.Тарабукин, А.Черканов, нанай А.Самар, коряктер К.Кеккетын, Л.Жуков т.б. көрінді. Бұлардың шығармаларында аз халықтардың Ұлы Октябрь революциясының арқасында жаңаша сипатта қайта туып, қалыптасу деректі материалдар негізінде шынайы суреттелген.

Соғысқа дейінгі Солтүстік әдебиеттерінде фольклор тақырыбында жазу мол орын алды. А.Салаткин-Люнтогирдің «Гегдалукон мен Ульгориккон» (1935) поэмасы, Л.Жуковтың «Нотаймэ» (1937) және К.Кеккетынның «Соңғы шайқас» (1936) повестері, Н.Тарабукиннің «Тайға жырлары» (1936) және т.б. осындай шығармалар. Проза мен поэзия қанат жаюмен қатар драматургиялық шығармалар да бой көрсете бастады (ненец И.Ногоның «Шаман», «Ваули ненянг» т.б. пьесалары).

Ұлы Отан соғысы жылдарында Солтүстік ақын-жазушылары фашистерге қарсы қарумен де, қаламмен де жан аямай күресті. Талантты нанай ақыны А.Самар, эвенкі Н.Сахаров, ненец А.Пырерка және т.б. майданда ерлікпен қаза тапты. Соғыстан кейінгі дәуірде Солтүстік әдебиеттерінің кадрлары молайып, жанрлық, тақырыптық жағынан да кеңейіп, өсе түсті. Ұлттық дәстүр мен жаңалықты ұштастырып, жалғастыратын жаңа адамның жарқын бейнесі, оның ішкі дүниесіндегі өзгерістер әдебиеттің басты проблемасына айналды. Поэзияда Ю.Шесталов, Л.Лапцуй, Г.Поротов, В.Ледков т.б. фольклорлық үлгіні дамыта түсіп, орыс әдебиетінің игі әсерімен жаңаша сипаттағы поэтикалық шығармалар тудырды. Көптеген жаңа повестер мен романдар жарық көрумен қатар прозаның ірі үлгілері де дүниеге келе бастады. Қаламы төселген талантты чукот жазушысы Ю.Рыхтэудің «Қар еритін кезең» (1958-67) атты трилогиясы өз халқының Совет өкіметі тұсындағы тұрмыс жағдайын көрсетуге арналған, нанай жазушы Г.Ходжердің «Кең арналы Амур» (1964-72) трилогиясында 19 ғасыр аяғы мен бүгінгі күнге дейінгі нанай халқының өмір жолын суреттейді. П.Ламутский, В.Ледков, А.Кривошапкин, Ю.Анко т.б.-ның балаларға арналған шығармалары да Солтүстік әдебиетінің үздік туындыларының қатарына жатады. 1961 ж. наурыз айында Ленинградта өткен Қиыр Солтүстік пен Қиыр Шығыстың аз халықтары әдебиетшілерінің тұңғыш конференциясы және 1965 ж. желтоқсанда болған РКФСР Жазушылар одағының арнайы мәжілісі осы аталған халықтардың әдебиеті мен фольклорының ең маңызды мәселелерін талқылап, нақты шаралар белгіледі.