Қия, ұя

Қия, ұя. «Қызын қияға, ұлын ұяға қондыру» фразеологизміне «Қазіргі түсіндірме сөздікте»— бала шағасы өсіп, ер жетті, отау тікті деген анықтама берілген. «Менің сегіз балам бар, ұлым ұяға, қызым қияға қонды» (С. Талжанов, Адам тур.). Осы фразадағы «ұя», «қия» сөздері алғаш қандай мағынада қолданылғанын білу өте лазым. Қазіргі тілімізде «ұя» да, «қия» да жеке тұрып жиі қолданылатын сөздер қатарына жатады. Алайда, мына тұрақты тіркесте сол сөздердің түпкі мағынасының лебі еседі. Біздің шамалауымызша, екеуі де түркі тілдеріне меншікті, төл сөздер. Уақыт өтіп, қоғам дамуымен байланысты сөздер де мағына жағынан талай тарихты басынан өткізгенге ұқсайды. Хакас тілінің дерегі бойынша: хыя — шет жақ, басқа жақ . Ертеде түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде жиі қолданылған осы сөз мағынасы, қазір мына сияқты тұрақты сөз тіркесінде сақталған дей аламыз. Мұның езі ой шеңберіне де сиымды. Өйткені ерте кезде қыз баланың ез төркінінен жырақ, алыс жақтан (тұрмысқа шығып) қоныс тебуі заңды құбылыс «Ұя» сөзінің қазіргі біз білетін «құс паналайтын орын», «аң жатағы болған апаннан» басқа (өте ертеде) ерекше мағынасы болғандығын көне түркі жазба ескерткіштерінен табу қиын емес. Енисей бойынан табылған жазуда: «уйа — туыс, ағайын (ДТС, 607). Ақылға салсақ, бұл да сенерлік мағына — ұл бала, көп/ жағдайда, үйленіп, отау тіккенде де өз туыс, ағайындарының ара- сында қала бергендігі, ерте кезден мәлім. Фразадағы көне сөздерді бізге түсінікті жаңа тұлғамен ауыстырсақ та, мағынасы өзгермейтіндігіне көз жетеді. Демек, «ұлын ұяға, қызын қияға қондыру»— «ұлын туыс, ағайын ортасына, қызын шетке қондырды» дегенмен бірдей. Сөз болып отырған тұрақты тіркеске мағынасы жағынан кейде жақын, кейде қарама-қарсы (антоним) — «ұлын ұрымға, қызын қырымға» сияқты фраза да бар. Ол туралы сәл кейін әңгіме болмақ.