Қозы Көрпеш – Баян Сұлу (Абай нұсқасы)

«Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» — қазақтың шамамен 13-14 ғасырлардан белгілі лиро-эпостық жырының Абай жазып алған нұсқасы.

Қозы Көрпеш – Баян Сұлу кітап

Бұл нұсқа 1988 ж. «Жазушы» баспасынан тұңғыш рет жеке кітап болып жарық көрді. Жырды баспаға әзірлеп, алғысөзін жазған - Ә. Марғұлан. Кітапты суретші Т. Мұқатов көркем безеңдірген. Бұл жырдың Абай нұсқасы екенін академик Марғұлан дәлелдеп берді. Ақын жырдың бір нұсқасын 1884 ж. сыртына орыс әрпімен «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» деп жазып, жанына «Жаңа закон» деген жаңа поэмасын қосып, атақты ғалым Г. Н. Потанинге сыйға тартқан. Адресін орыс тілінде: «Семипалатинского уезда, Чингизской волости, А. К.» - деп көрсеткен.

Жырдың осы нұсқасының енді бір данасы Н. Я. Коншиннің Орыс географиялық қоғамына тапсырған Абай өлеңдерінің жинағымен бірге сақтаулы. Қолжазба 2600 жолдан тұратын өте көлемді дастан. Ақын мұны жасырақ кезінде араб әрпімен керкем етіп жазған. Зерттеушінің дәлелдеуіне қарағанда Абай жырдың өзіне дейін белгілі барлық нұсқасымен таныс болған. Солардың ішінен «Абайдың тандап алғаны - Жанақтың айтқаны, өзі жазған нұсқаға негіз болған - осы Жанақ нұсқасы». Бұл нұсқаны Абай заманындағы белгілі ақын Бейсенбай толық біледі екен, одан Уәйіс үйреніп, кейін М. Әуезов осы Уәйістен жазып алған. Дегенмен, Абай нұсқасының Жанақ толғаған жырдан айтарлықтай өзгешеліктері де бар. «Абай нұсқасының ерекшелігі - жыр сюжетіне айырықша көңіл бөлуі, оның тілінің көркем, сұлу шығуына мән беруі»,- дейді ғалым.

Шынында да Абай нұсқасында Жанақ жырында кездеспейтін көптеген сарындар бар. Мысалы, Абай шаруашылық, көшіп-қону салтанатын, Қодар мен Қарабай уағдаласуын, айбынды батыр Айбастың бастан кешкен оқиғаларын В. В. Радловтың 1862 ж. Аягөз бойынан жазып алған нұсқадан алған. Рас, Айбас Шөже нұсқасында да кездеседі. Бірақ «Шөженің жырлауындағы Айбас - Сарыбайға тартқан қарғы бауы», жанын жалдап, біреудің жылқысын бағып, қарабайыр күн кешкен момын адам. Ол болған оқиғаның куәгері ғана. Ал, Радлов көшірмесінде кемеңгер кісі, Сарыбай мен Тайлақ бидің інісі. Енді Абайдың суреттеуінде «Айбас - асқан ойшыл, өзіалыпер, өзісері, майталман саңлақ кісі». Марғұланның дәлелдеуінше Абай Айбастың далада көздестірген үш қызға өзін таныстыратын:

«Ақ көзең, Ай Балталы жерден келдім,

Бақалы, балдырғанды көлден келдім,

Сарыбайдың жұрты деп естуші ме ең,

Салталы мен сақалы елден келдім.

Сіздерге күмән шығар, өзіме аян,

Елімнен іздеп шыққан кісім - Баян.

Қозы Көрпеш елімде жалғыз сері -

Құлақ - кәрі, бай - кіші, ақыл - аян»,

- деген сарынды ете ескі нұсқадан алған.

«Өзге ақынның ешбірі мұндай ұмытылған сарынды Абайша тебіренте толқытып бере алмаған». Абай нұсқасындағы Айдос Қодарды және оған көмекке келген 90 серіні жайпап салады. Қозының Баянды іздеп жолға шығуын, Тайлақ бидің батасын, жол үстіндегі қилы оқиғаларды, Қозының сәуегей қартқа жолығып, достасуын (өзге нұсқалардың бәрінде де сәуегей ана) Абай өзінше суреттейді. Ал, Радлов көшірмесінен алған Қозының қой бағып жүрген тазша баламен көздесу сәтін ұлы ақын ерекше шабыттана жырлап, толып жатқан жарасымды әзілмен кеңейте түскен. Жырда ақынның бұл сияқты өз тарапынан қосқан керіністер жеткілікті. Абай жырдың әр түрлі нұсқаларының ұтымды тұстарын үйлесімді іріктеп, қоса білген, сейтіп көне дастанның барынша толықтырылған, аса көркем нұсқасын жазып шыққан.

Бұл туралы ғалым: «Халыққа ғасырлар бойы мирас болған бұл «Қозы Керпеш - Баян Сұлу» жырын Абайдың ақындық жүрегімен жазып қалдыруы - біздің әдебиет тарихы үшін - ұлы табыс. Өзге ақыннан кері Абай тамаша етіп, көркем тілмен, тарихи сюжетін әдемі сақтап, сарындарын ойға қонымды етіп жазған», - деп жоғары бағалайды. Бұл нұсқаның тағы да бір құндылығы - ол түгелімен ақынның өз қолымен жазылған. Көне автографты анықтайтын арнаулы ғылыми орындар қолжазбаның Абай Құнанбаевтікі екенін дәлелдеп берген.

Жырдың Абай нұсқасы туралы Ә. Марғұлан мақаласы «Қазақстан мектебі» журналының 1982 жылғы 3-санында жарияланған және осы кітапқа кіріспе ретінде берілген. Кітап көлемі 5,82б. т., 19 мың 900 дана болып басылған.