Қола дәуірінің антропологиялық сипаттамасы

ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ Қазақстанның қола дәуірі археологиялық жағынан едәуір жақсы зерттелген. Зерттеушілердің көпшілігі қарастырылып отырған аймақтың негізінен солтүстік, орталық және шығыс бөліктерінде қалыптасқан Андронов мәдениетің сол дәуірдегі ен көп тараған мәдениет деп таныды. Кдзақ- станның батыс болігінде Андронов мәдениетімен бір мезгілде оған жақын кима мәдениеті таралды, онын таралған орталығы Еділ бойында болатын. Андронов мәдениеті оңтүстікте өзімен тектес, Арал өңіріндегі тазабағьяб мәдениетімен шектесіп жатты. Қазақстанның аталған аудандарында жүргізілген археологиялык қазба жұмыстары қола дәуірінің біршама көп палеоантропологиялык материалын берді. Жекелеген аймактар бойынша бұл материалдарды зерттеу Қазақстанның шығыс, солтүстік, орталық бөліктерінде негізінен алғанда андроновтық антропологиялық тұрпат дейтіннің таралғанын көрсетті. Осы храниологиялық белгілердің бүкіл кешені протоеуропоидтық нәсілдің бір нұсқасын құрайды және генетикалық жағынан Қазақстанның неолитгік мекендеушілерінің антропологиялық ерекшеліктеріне тіреліп жатыр. Жыныс айырмашылықтарын ескергенде андроновтықтардың сыртқы пішіні туралы жалпы түсінік оны бас сүйегі бойынша пластикалық әдіспен қайта қалпына келтірген жағдайда алынды. Қола дәуірінің Алексеевское қонысынан алынған әйелдін бас сүйегінің қайта жасалған мүсіні беріліп отыр. Археологиялык тұрғыдан андронов мәдениетінің негізінен екі кезеңге: алакөл және Федоров кезендеріне бөлінетіні мәлім. Осыған байланысты, аталған кезендер бойынша палеоантропологиялық материалды қарастыру белгілі бір дәрежеде ынта-ықылас туғызады. Мәселен, Орталық және Солтүстік Қазақстанның федоров кезеңіне жататын храниология- лық сериялары неғұрлым шығыс аймақтардың (Минуса ойпаты) халқымен жақындығьш аңғартады, ал Алакөл кезеңі бас сүйектерінің сериялары Қазақстанның батыс аудандарының тайпаларына бейім. Қарастырылып отырған дала мәдениетінің екі кезеңі өкілдерінің арасындағы осы шағын айырмашылықтармен қатар қола дәуірінің Ойжайлау қорымынан (Жамбыл облысы) алынған бас сүйектердің шағын тобында храниологиялық белгілердің біршама басқаша үштасатыны аңғарылды. Оған тән біршама шағын сопақша бет, мандайының шығыңкы неғұрлым айқын кескінделуі оны Көкше-3 қорымынан (Арал өніріндегі тазабағьяб мәдениеті) алынған бас сүйектермен және көп жағынан Тигровая Балка (II) (Оңтүстік Тәжікстанның вахш мәдениеті) қорымынан алынған топпен жақындатады. Жоғарыда келтірілгендерден Ойжайлаудың бас сүйектері төбе сүйегі жалпақ болғандықтан, бас сүйегі үлкен, беті кішкене, мұрны таңқы болуымен ерекшеленеді. Ойжайлаудан алынған бас сүйектер санының аз екенін ескере отырып, андронов және Жерорта теңізі антропологиялық үлгілері арасында бейне бір «аралық» жағдай алатын морфологиялық белгілердің шағын кешені бар екенін айтуға болады.

Қола заманындағы қайта құрастырылған әйелдің бейнесі.Негұрлым соңғы кезенде, қола дәуірінен темір дәуіріне көшкен кезде, Шығыс Қазақстаннан алынған қолда бар храниологиялық материалдарда (Зевакино және Измайлов қорымдары, Теміркаңқа қорымы) болмашы ғана айырмашылығы бар андроновтық антропологиялық тұрпат атап өтіледі. Мәселен, Зевакино қорымынан алынған өтпелі кезең бас сүйектерінің негізі ерекшеліктері — бас сүйегі долихокранды (сопақ басты), бет-пішіні ат жақтылау, көз шарасы ұялы және мұрын қуысы қусырыңқы болып келеді. Бұл топтың басқа андроновтық топтардан айырмашылықы жоқ. Зевакино қорымы краниологиялык тобының келтірілген морфологиялық ерекшеліктері, шынына келгенде, оңтүстік аймақтардың, атап айтқанда, Орта Азияның тұрғындарымен кейбір байланыстарды көрсетеді. Мұндай жағдай жоғарьща Жетісудан алынған қоладәуірінің антропологиялық материалдарында да атап өтілді (Ойжайлау қорымы). Қазақстанның батыс бөлігіне келетін болсақ, қола дәуірінде онда негізінен алғанда қима мәдениетінің тайпалары мекендеген. Олардың морфологиялык белгілері Төменгі Еділ бойы аумағындағы кейбір шағын топтарымен ұқсастығын аңғартады, ал ол жерде қимашылардың өзі дене бітімі жөнінен кейбір әр тектілігімен ерекшеленеді. Солай бола тұрса да соңғылары, жалпы алғанда, Жерорта теңізі нәсілінің долихокрандык көрікті тұрпатына жатады. Бұрынғы және жаңа палеоантропологиялық материалдарға талдау жасау Батыс Қазақстанның қималық тайпаларының андроновтардан айырмашылығы — олардың бас қорабы долихокраңды, мезокраңдылыққа ұқсас орташа келте басты, беті төмендеу және жалпақ, көз ойығы түсіңкі, кеңсірек үсті шығыңқы, қыр мұрынды, көрікті болып келеді. Жоғарыда келтірілген айырмашылықтарға қарамастан, оларды дегенмен дене пішіні жағынан ғана емес, сонымен қатар мәдениет жағынан да толып жатқан ортақ белгілер жақындастырады, мұның өзі Қазақстанның қима және Андронов мәдениеттерін таратушылардың өзара алыс-берісін, тарихи және антропологиялық түбінің бір екенін дәлелдейді. Сонымен, қола дәуіріндегі Қазақстан халқының тұтас алғанда антропологиялық тегі бір, оған монғолоидтық элементтердің қандай болсын қоспасынсыз протоеуропоидтық нәсіл негіз болған. Бұл нәсіл ауқымында антропологиялық белгілердің көп нұсқалы болуы белгілі бір дәрежеде аңғарылып тұратынын ескерте кеткен жөн. Соңғы жылдарда қазылып алынған палеоантропологиялық материал осыны көрсетіп отыр. Бұл орайда андроновтықтарға тән антропологиялық белгілер бұрынғысынша Қазақстан аумағында негізгі, басым белгілер болып қала беретіні күмәнсіз.

Дереккөздер

—Досик 15:32, 2012 ж. қаңтардың 20 (ALMT)